Үльгэрэй орон. Хүннүүдэй хото

Буряадтамнай тэрэниие гэршэлһэн 100 гаран археологиин хүшөөнүүд хадагалаатай. 40 булаша болон 10-аад нютаг тоологдоно. Эгээн ехэ хүннүүдэй хото Улаан-Үдэһөө 15 километр холо, мүнөөнэй Ивалгын аймагай талада олдогдоһон. Үргэнөөрөө 5-7 километртэ таранхай. Хамгаалха хорёотой хото манай галабай урдахи 3-дахи зуун жэлдэ баригдаһан гээд, археологууд шэнжэлһэн. 20-дохи зуун жэлэй 60-70-аад онуудаар малталга хэхэдээ, тус хото Хүннү гүрэнэй хойто талаһаань хамгаалдаг хото гээд гэршэлжэ шадаа. Эндэ буу зэбсэг хэдэг байгаа. 4000 хүрэтэр зон ажаһуудаг һэн гээд хэлэгдээ. Утаараа хүннүүдэй хото 12 километр гээд хэмжэгдээ. Сэлэнгэ болон Үдэ голой эрьеэр хабтайса түбхинэһэн, мүнөөнэй Улаан-Үдын түб болотор байгаал даа. Эрдэмтэдэй һанамжаар, хүннүүдэй хото 1-дэхи зуун жэлдэ үгы болоһон ха. Ямар ушарһаа гэжэ хэншье лаб хэлэжэ шадахагүй.

 

Хүннүүдэй хото гээшэмнай археологическа аргагүй гайхамшагта малтамал гээшэ. Бүхы дэлхэйн аяншалагшадые һонирхуулан татадаг. ЮНЕСКО-гой хамгаалга доро оронхой.

50 гаран гэр шэнжэлэгдээ, хэдэн зуугаад малталга хэгдээ. Олон тоото эд бараан олдогдоһон байна. Малталгын үедэ хэдэн илгаатай гэрнүүд элирүүлэгдээ. Газар доро, хахадыень газар доро, газар дээрэ гэрнүүдээ баридаг байгаа. Гэрэй амитадай яһанууд олдогдоһон: хонин, үхэр, гахай, морин, ямаан, тэмээн, һарлаг, нохой болон бусадай. Ивалгын хотохоной хажууда булаша олдоһон. Энэ хотодо нүүдэл бэшэ – хуһамаг аргаар нютагжаһан хүннү арад байдаг байгаа. Тэдэнтэй хамта Хитадай эрхэтэд, дайн дажарай үедэ баряанда абтаһан хитадууд байжа болоо. Хотодо ажаһуугшад газар элдүүрилдэг, мал харадаг, загаһа баридаг ба эд бараа хэдэг ажалтай байгаа. Хүннүүдэй хото байлдаанай үедэ болоһон түймэрһөө хохидоо гэжэ һанамжа ябадаг.

Тиихэ үедэ түмэрөөр зэр зэмсэг, буу шуу хэжэ шададаг байгаа. Шабараар элдэбын хүнэгүүдые хэжэ шададаг һэн. Хотын гэрнүүд бэе бэедээ дүтөөр баригдажа, гудамжануудынь утанууд байгаа. Байрлаһан гэрнүүдынь 3-һаа 7 метр хүрэтэр үргэн, газар руу нэгэ метр хүрэтэр орошонхой. Хана болон оёорынь глинээр шабардуулагданхай. Дулаасуулдаг пеэшэниинь гэрэйнь дунда - амаараа үүдэн тээшэ хараһан. Хотын тэг дунда 15 х 11,5 метр ехэ гэр байрладаг байгаа. Ханын үргэниинь 1 метр зузаан байгаа. Тэрэ гэр ноёной,  ударидагшын байжа болоо. Хото аяар 2 зуун жэл байгаад, үгы болошоо.

Эгээн түрүүн Ивалгын хотохон тухай 1927 ондо В.В. Попов, В.П. Дуненко ба  А.Ф. Кобылкин гэгшэд бэшэһэн байдаг.

1928-1929 онуудта Г. П. Сосновский гурбан гэр оложо шэнжэлээ. 1934 ондо хотын түсэб хэблэһэн байна.

1949 ондо Буряад-Монгол археологиин экспедици байгуулагдажа, 1949-1950 онуудаар 18 малталга хэгдээ. Түмэр хайлуулдаг дарханай байра, 22 гэр болон нэгэ ехэ байшан олдогдоһон.

1955 ондо  А.В. Давыдовай ударидалга доро Ленинградай гүрэнэй университедэй оюутад, эрдэмтэд хотоһоо тээ саанахана булаша олоо. 216 булаша элирүүлэгдээ.

1973-1974 онуудаар Е.А. Хамзинагай хүтэлбэри доро гүрэнэй хамгаалган доро оруулха ажал хэгдээ.

2012 оной тоогоор хүннүүдэй хото хахадһаа багаар шэнжэлэгдээд байна.

2011 ондо Турциин Стамбул хотодо үнгэрһэн Евразиин бүхэдэлхэйн суглаанда Хүннүүдэй жасын президент Олег Булутов ниитэдэ һэльбэн шэнэдхэлгын проект дурадхаһан байгаа. Тэрэ үүсхэлынь хотын захиргаан дэмжээ.