Үльгэрэй орон

Ивалгын дасан Россиин Буддын шажантанай заншалта Сангхын XXIV-дүгээр Бандида хамба лама Дамба Аюшеевэй резиденци болодог. «Хамбын Хүрээ» гэһэн нэрэтэй. Росси дотор эгээл томо дасангуудай нэгэн гээшэ. Буряад Уласай Ивалгын аймагта оршодог. Улаан-Үдэһөө 36 километр холо болоно.

1945 оной майн 2-то Буряад-Монгол АССР-эй арадай комиссарнуудай Зүблэлэй тогтоолоор «Об открытии буддийского храма «Хамбинское Сүмэ» в улусе Средняя Иволга» гэжэ бэшэгдэһэн түүхэтэй. Һүүлээрнь тэндэ дасанай түхэлөөр модон гэр баригдаа. 1945 оной декабриин 12-то гэбжэ лама Галсан Хайдубайн ударидалга доро түрүүшын «Сахюусан хуралай» уншалга үнгэрһэн байна. 1946 оной февраль һара соо Сагаалганай хуралнууд буддын шажанай бүхы ёһо гурим баримталан үнгэрөө. 1951 ондо засаг баряашад Ивалгын дасанай хүгжэхын түлөө газар хубаажа үгэһэн. Тэндэнь ламанарай байха хэдэн гэрнүүд баригдаһан юм.

Шажан мүргэлэй талаар олон жэлэй туршада хорюултай байһан аад, зүбшөөл үгтэжэ, эгээн түрүүн хурал үнгэрһэн намтартай. Мүнөө болоходо, Ивалгын дасан түүхын болон архитектурын хүшөө боложо, гүрэнэй хамгаалган доро ородог.

2002 ондо урид хаанаш үзэгдөөгүй үйлэ хэрэг болоһон байна. Ивалгын дасан руу XII-дугаар Бандида хамба лама Даша-Доржо Этигэловэй эрдэнитэ мүнхэ бэе бусажа ерээ. Этигэлэй хамба лама тагаалал болоод, 75 жэл соо газар доро байгаа ха юм. Тиигэжэ Ивалгын дасан хоёр хамбанарай резиденци гээд алдаршаһан.

Олон жэлнүүдтэ Ивалгын дасан хүгжэжэ байна. Дасанай хорёо соо эгээл ехэ Согчен дуган юм. 1976 ондо баригдажа рамнайлагдаһан.

Этигэлэй хамба ламын ордон Янгаажанай дасанай нэгэ дугангуудай фото-зурагаар тааруулан баригдаһан. Тэрэ дуган үшөө хубисхалай урда Этигэлэй хамбын Янгаажанай дасанай шэрээтэ лама байхада бариһан гээшэ.

Сахюусан сүмэ – Будда бурханай һургаалнуудые хамгаалагшадта зорюулагдаһан. 1986 ондо баригдаһан.

Чойра дуган – энэмнай эгээн түрүүн Ивалгын дасанай Согчен дуган байһан юм. Хожомынь гүн ухаанай факультет - Чойра болгогдоһон. 1947-1948 онуудта баригдаһан.

Диваажин дуган – Амитабхи бурханай сэбэр газар гэһэн удхатай. Найман ханатай хоёр дабхар шулуугаар 1970-аад онуудаар баригдаһан байха.

Майдариин сүмэ – Майдари бурханай багахан ордон, баһал 1970-аад онуудаар баригдаһан. Үшөө тиихэдэ Жуд дуган, Мааниин дуган, Ногоон Дара эхын сүмэ,  Гунриг дуган, Нангин Бодхи модоной ургаха байра, нангин субарганууд баригданхай.

Үшөө тиихэдэ Ивалгын дасан Россиин Буддын шажантанай заншалта Сангхын XXIV-дүгээр Бандида хамба лама Дамба Аюшеевэй резиденци болодог, хорёо соонь Хамбын гэр баригданхай. Дамба-Даржаа Заяевай нэрэмжэтэ «Даши Чойнхорлин» гэжэ нэрэтэй Буддын шажанай дээдэ һургуули, номой сан, музей, уран дархашуулай «Эрхим дархан», Азиин арадуудай соёлой галерей болон элдэбын байра байшангууд, ламанарай гэрнүүд комплексын бүридэлдэ оролсодог. Дасанай дэргэдэ мэдээсэлэй түб ажалладаг. Тэндэ айлшалан ерэһэн улад зондо танилсуулга эмхидхэгдэдэг.  

Ивалгын дасан өөрын шэрээтэ ламатай байдаг гээшэ.

Шэрээтэ лама (ཁྲི་པ་བླ་མ།) – энэмнай дасанай эгээл гол хүниинь, ударидагшань болоно. Шэрээтэ гэжэ үгын удха гэхэдэ, шэрээ дээрэ һууһан лама. Саһата ороной толи соо шаншун хэлэн дээрэ “шэрээтэ” – эрэлхэг зоригтой, сэдьхэл баян” гэжэ хэлэгдэдэг.

Буряадай зарим аймагуудта шэрээтэ ламаяа ламхай гэжэ нэрлэдэг байна. “Лам” - лама, “хай”- багша. Тиимэһээ хүндэлжэ хэлэдэг байна. Сангха өөрын засагай байдалтай гээшэ. Эгээн дээрэнь хамба - бүхы дасангуудай ударидагша. Хамба ламын орлогшо - дид-хамба. Зарим дасангуудта засаг байгуулгын хуулитай. Һүүлээрнь лама-ламхай, шэрээтэ лама. Тэрэнэй хуулинь ганса нэгэн дасанда тараагдана. Шэрээтын доро ловбон, али соржо (སློབ་དཔོན། ཆོས་རྗེ།), гыбгы (гэсхы) (དགེ་བསྐོས།), унзад (དབུ་མཛད།), засаг (ཛ་སག) болон гэхэ мэтэ.

Хамба ламын болон шэрээтэ ламын шэрээнүүд илгаатай байдаг. Хамбын шэрээ үргэн үндэр. Һуухадань, 7 олбог дэбдидэг. Шэрээтэ лама 5 олбог дээрэ һууха ёһотой. Шэрээтэ лама хуралай үедэ нэгэ хэдэн номуудые ударидан уншадаг, нэрлэбэл: Этигэл (Прибежище སྐྱབས་འགྲོ), Шибдаг дорма (Подношения яства хозяевам сакральных мест གཞི་བདག་གཏོར་མ།), Өва юрөөл (Напутствие благопожелание, посвящая заслуги བསྔོ་བ་སྨོན་ལམ།), бусадыень унзад лама дахуулдаг.

Түбэдэй байдалда шэрээтэ тухай өөрын ойлгосотой

Гандан шэрээтэ (དགའ་ལྡན་ཁྲི་པ།) - гелуг һургуулиин толгойлогшо,

согчен шэрээтэ (ཚོགས་ཆེན་ཁྲི་པ།) - түб дуганай толгойлогшо,

галон шэрээтэ (བཀའ་བློན་ཁྲི་པ།) – юрэнхы сайд.

Ивалгын дасанай шэрээтэ ламанарые дурдабал, иимэ байна:

1. Янгаажин дасанай Габжа лама Ринчин Жамьянов (1946-1950 онууд)
2. Анаагай дасанай габжа лама Бал-Самбу Раднаев (1951-1954 онууд)

3.Шалсаана дасанай габжа лама Бадма-Доржо Жамбалов (1955-1967 онууд)

4.Янгаажин дасанай  габжа лама Цыден Цыбенов (1967-1974 онууд)

1. Тамчын дасанай габжа лама Цыренжап Бальжиров (1974-1976 онууд)
2. Хэжэнгын дасанай лама Нима Жапов (1976-1980 онууд)
3. Дарма-Доди Жалсараев (1980-1986 онууд)
4. Чимит-Доржи Дугаров (1986-1989 онууд)
5. Содбо Доржиев (1989-1991 онууд)
6. Дашинима Гармажапов (1991-1995 онууд)
7. Дашинима Содномдоржиев (1995-1998 онууд)
8. Балдан Жамсуев (1998-1999 онууд)
9. Дагба Очиров (1999-2011 онууд)

14. Аюр Цырендылыков (2011 онһоо мүнөө болотор)