Буряад мориной соло дуудахань

Адуунда дуратайшуул

Буряад нютагта анха удаа «Буряад мориной соло» гэһэн наадан эмхидхэгдэхэнь. Түрүүн хэдэн жэлэй урда тээ Яруунын Үльдэргэ нютагай адуушад «Даага дэллээн» гэһэн найр амжалтатай үнгэргэжэ байһан аад, мэдээжэ шалтагаанһаа боложо, һүүлэй жэлнүүдтэ болюулаад байна. Харин үнгэрхэ хэмжээ ябуулгамнай ямаршье нааданда адли бэшэ, өөрын онсо илгаатай байха.

 Морин эрдэнидэ дуратайшуул вайберта «Буряад адуушад» гэһэн өөһэдын бүлгэмтэйбди. Тэндэ Буряадай, Эрхүү можын, Үбэр Байгалай хизаарай болон бусадшье нютагуудта ажаһуудаг моришод хабсаргагданхай. «Буряад мориндоо хабаатай ямар бэ даа найр үнгэргэхэ байгаабди», - гэжэ тэрэ бүлгэм дотороо дурадхал оруулһан байгааб. Тиихэдэмни адууша хүбүүд дэмжэжэ, өөһэдынгөө һанамжануудые бэшэбэд. Бүхы юумэнэй зохёон байгуулагдаха хэбэртэй ажалай ябуулагдажа байхадань, хорото хамшаг дэлхэйгээр таража, хэдэн жэлээр хэрэгнай хойшолуулагдаа. Одоошье мүнөө нажар буряад мориндоо соло дуудахамнай, - гэжэ тус хэмжээ ябуулга толгойдоо түрүүлһэн эхи табигша Георгий Жамбыл-Доржиевич Шакталаев хөөрөөгөө эхилнэ.

Яагаад наадаяа һонирхолтой болгохо тухай хэдэн жэлэй туршада адуушад ухаагаа гүйлгөө, толгойдоо ерэһэн бодолнуудаа хубаалдажа хэлсээ юм ааб даа. Тиигэжэ байхадаа, уулзажа суглараад, нюур нюураа харалсан хөөрэлдэхэ гэжэ хэлсэбэд.

Түрүүшын уулзалгада Буряадаймнай хүдөө аймагуудһаа, Ага ба Эрхүүһээ адуушад хүрэжэ ерээ. Хэдэн удаан саг соо зугаалжа, ерээдүйн нааданайнгаа түсэб зохёогообди, һанамжануудаараа хубаалдаабди. Тэрэ уулзалгымнай дүн хадаа «Буряад мориной соло» гэжэ түрүүшын нааданай түсэб болоо. Тэндэ мори урилдаан, хүлэгтэ соло дуудалга, адуу бугуулидаха, ургалха, эгээл һайхан тоног зэмсэг элирүүлхэ гэхэһээ эхилээд, үшөө олон тэмсээнүүд орохо, - гэжэ Георгий Шакталаев хэлээд, үшөө дээрэнь иигэжэ нэмэнэ, - нааданаймнай гол зорилго хадаа буряад болон Үбэр Байгалай үүлтэрэй моридоо олошоруулха, тэрэнээ олондо хөөрэхэ шухала болоно. Үндэһэн адуугаа олошоруулхадаа, тэрэнээ тэжээхэдээ, заншалта ажалнай, ёһо заншалнууднай заатагүй һэргэхэ. Мүнөө сагта ургажа ябаа үетэмнай сэхыень хэлэхэдэ, адуун һүрэгһөө тон холо үндыжэ байна. Аба эжынгээ эрхилжэ ябаһан ажал таһалдуулангүй хүүгэдтээ дамжуулха һанаан байна.

Бүхы наһаараа сэрэгэй албанда ябаһан Георгий Жамбыл-Доржиевичтай хөөрэлдөөд байхадаа, тон лэ зүб юумэ хэлэнэ, хэжэ байна гэжэ ойлгооб. Буряад хүн хээрэ талада унагатаяа бэлшэжэ ябаһан адуун һүрэгэй захаар зүрхэеэ хүдэлгэнгүй гарадаггүй ёһотой. Хэдышье сагай туршада хаража, һайхашаажа барахагүй.

Нааданай айлшад

Тус нааданда хабаадаха түрүүшын айлшад аян замда гараһаар, яһала боложо байна. Агын үргэн талын адуушан Баир Долгорович Доржиев түрүүтэй бүлэг хүбүүд эмээл морёор нютагһаа гараад, мүнөө Яруунын аймагай Нарһата тосхон хүрөөд байна.

Агын хүбүүдые ударидажа ябаһан Баир Доржиев энэ наада эмхидхэгшэдэй нэгэн юм. Аяар Агын тойрогһоо гараһан адуушад харгыдаа яһала һайн ябана. Нютаг бүхэндэ угтана, хүндэлнэ гэжэ намда тэдэнэр хонходоходоо хөөрэнэ. Энэ Онон-Алхана-Байгал-Саяан гэһэн ябадал амаргүй ехэ һонирхол татана. Тиихэдээ бидэнэр морин эрдэниеэ хүндэлһөөр ябанабди гэжэ ойлгонобди. Үшөө тиихэдэ Захааминай хүбүүд һарьдагаа дабажа, Түнхэн нютаг орожо ерэхээр хэлсэжэ байгаа һэн. Харин тэрэнь үшөө лаб шиидхэгдээгүй, - гэжэ анхарал татаһан Агын адуушадай ябадал тухай Георгий ахатан хэлэнэ.

Шуһан - уһан бэшэ даа

«Буряад мориной соло» гэһэн наадан эмхидхэгдэхэнь гэжэ эгээл түрүүн дуулахадаа, минии зосоо ехэ һонирхол түрөө һэн. Ушарынь гэхэдэ, хара багаһаа хойшо хүлэг мориндо ехэ дуратай хүм. Бидэнэй гэртэхин адуу баридаггүй байһан дээрэһээнь хүдөөдэ мал ажахы дээрэ байрладаг нагаса абадаа, нагаса хурайхадаа ошожо, мори унахаб, тэрэнээ харууһалхаб. Хээрэ бэлшэжэ ябаһан мориёо арай гэжэ хазаарлажа баряад, һүүлээрнь тэрэнээ зайдалжа унаха гэжэ ехэтэ сүхэрхэш даа. Тонгойгоод эдеэлжэ байһан моринойнгоо дэлһэндэ аһалдахадаш, тэрэнэй тархияа үргэхэдэнь, хүзүүгээрнь дамжажа, нюрган дээрэнь одоошье гарахадаа, баярлахын ехээр баярлахаб даа. Һүни үдэршьегүй моринтой носолдожо байха аргатай байгша бэлэйб тиихэдэ. Адуунда мээхэй байһамни дэмышье бэшэ юм байгаа ха даа гэжэ мүнөө ухамайшалагшаб. Минии үбгэн аба Жамбал Аранзаевич Бадмаев адуунда ехэ бэрхэ хүн байгаа гэжэ абамни, абганарни хэлэдэг һэн. Тэрэнэй залуу ябахада, Шэнэ жэлэй һайндэрэй болохо үеэр адуушад гурбан мори хүллэжэ (тройка) урилдадаг, арад зониие баярлуулдаг заншалтай байгаа. Энэмнай үнгэрэгшэ зуунай 60-70-аад онууд болоно.

Абамнай бидэнэй багада нааданда хүллэхэ моридоо, гоёлойнгоо тоног хэдэн һарын урдахана бэлдэжэ эхилхэ. Ялагар түмэрөөр гоёогдоһон зэмсэгыень үнэһөөр арилгажа туһалалсадаг һэмди. Тиихэдээ манай аба гансал хурдан моридоороо түрүүлхэһээ гадна, тоногойнгоо һайханаар олон жэлэй туршада бусадай урда ябаа, - гэжэ минии абга Владимир Жамбалович хөөрэдэг.

Мүнөө өөһэдынгөө хоёр хүбүүдэй хойноһоо адаглахадамни, адуунда яһала эльгэтэй хэбэртэй байгша. Нагаса аба эжыдээ айлшалхадаа гү, али миниингээ нютаг хүрэхэдөө, тэдэнэрни заатагүй мори унаха гэжэ зугаалагша даа. «Буряад мориной соло» гэһэн түрүүшымнай наадан июниин 10-12-ой үдэрнүүдтэ үндэр хэмжээндэ үнгэрхэһөө гадна заншалта болоод, олон жэлдэ эмхидхэгдэжэл байг лэ даа!