Үльгэрэй орон

Уран үгын сэсэрлиг

 

Уран шүлэгэй шулуун сэсэрлиг – 10 сагаан шулуун дээрэ Яруунын элитэ шүлэгшэдэй бүтээлнүүд һиилээтэй. Гадна энэ сэсэрлигтэ поэтическэ хүрдэ байгуулаатай. Тэрэ хүрдэ дотор хэлэ һайжаруулгын маани ламанар оруулаа. Намжил Нимбуевай зургаан богони шүлэгүүд хүрдэ дээрэ һиилээтэй юм. Тус проектын автор – мэдээжэ уран зураашан Юрий Мандаганов болоно. 

Тус газар дэбисхэрые харууһалагша сахюусанай дүрэтэй һандали тэндэ тодхоотой. Япон арадай жэшээ халан абажа, иимэ сэсэрлиг зохёогдоһон аабза. Намжил Нимбуевай эгэшэ Любовь Шираповнагай болон Яруунын залуушуул энэ хэрэг бэелүүлһэн юм.

Яруунын аймаг руу орохо замда эдэ шулуунууд байгуулаатай. Эндэхи онсо агаарта уянгата мүрнүүдэй мүндэлбэл, тэрэнээ шууд бэшээд, үлөөжэ болоно. Уран шүлэгшэдэй урилдаа эндэ үнгэрдэг. Гадна ерэһэн айлшадые энэ сэсэрлигтэ угтадаг заншал нютагаархид байгууланхай.

2013 оной июниин 16-да Яруунын хилэдэ энэ сэсэрлиг нээгдээ.

 

Наймаашадай түб

XVIII зуунай 20 онуудһаа эхилжэ, Верхнеудинск хото худалдаа наймаанай ехэ түб боложо эхилээ. 1768 ондо «Верхнеудинскын яармаг» гэһэн худалдаа наймаанай заншалта һайндэр эмхидхэгдэдэг болобо. Тус яармаг үбэлэй һүүлдэ ба  хабарай эхиндэ, мүн зундаа хоёр дахин үнгэргэгдэдэг һэн. Яармагай үедэ холо ойрын наймаашад манай нютаг хүрэжэ ерэдэг байгаа. Жэшээнь, Москва, Доодо Новгород, Эрхүү, Нэршүү, Хяагта хотонуудай ажаһуугшад энэ яармагта дайралдадаг байгаа.

Верхнеудинск хотын амбан захирагшадай бэлдэһэн дансануудһаа тус яармаг эгээл эрхимүүдэй тоодо ородог һэн. Худалдаа наймаанай мүнгэнэй эрьесэнь 3 сая түхэриг хүрэдэг байгаа. 1903 ондо наймаашадай шиидхэбэреэр «Гостиные ряды» гэһэн худалдаанай томо түб баригдаха болоһон юм. Тэрэ тэбхэгэр 50 алда ута ба үргэнтэй, 4 алда (сажень) үндэртэй байха гээд түсэблэгдөө. Тус худалдаанай түб Эрхүү хотоһоо гарбалтай А.И. Лосевой зурагаар урда талаһаа баригдажа эхилээ. Энэ байшан дотор газаа тээшээ,  мүн зосоо таладаа үүдэтэй 116 лавка багтаха ёһотой һэн. Газаа талаһаань олон гэгшын тулга дээрэ түхэреэлһэн һарабшатай. Энэ түбэй барилга хэдэн 10-аад жэлэй туршада үргэлжэлөө, 1825 ондо гансал баруун талань үргэгдөөд байгаа. 1830 ондо урда талынь дэлгүүрнүүд ажаллажа эхилээ, хойто талань үшөө баригдаагүй һэн. 1955 ондо «Түбэй универмаг» дэлгүүрэй байшан баригдахадань, хойто талань хаагдаһан юм.

Эгээл урданай музей

Сибириин болон Алас Дурнын эгээл урданай музей 1890 ондо байгуулагдаһан. Тус музей байгуулха тухай үүсхэл гаргаһан хүнүүд гэбэл, П. С. Михно болон аймагай баяшуул, хүпеэсүүд. 1890 ондо политическэ хараа бодолойнгоо түлөө сүлэлгэдэ эльгээгдэһэн И.И. Попов, Н.А. Чарушин, багшанар В. Моллесон, Н.Н. Сарычев, Н.П. Левин гэгшэдэй эдэбхи үүсхэлээр Хяагтын оршон байдал шэнжэлгын музей нээгдэһэн байгаа. Эдэ зон музей байгуулха хэрэгтэ ехэ шуранаар орожо, досоохи байдалыень түлбэригүйгөөр, өөрын үнэн сэдьхэлһээ хэһэн түүхэтэй. Теэд засаг баригшад музей хуулиин ёһоор нээлгэхэеэ һанаагүй, сүлэлгэдэ байһан уладай хэһэн ажалые тоохоёо оролдоогүй ха. Тиибэ яабашье, хэһэн ажал нюдөөрөө хаража, 1894 ондо музей нээлгэн одоошье хэгдэһэн байгаа. Нютагай зон музей нээхэ үүсхэл ехэ дэмжэжэ, өөһэдөөшье энэ тэрэ хуушанай эд бараа, байдалай хэрэгсэлнүүдые асаржа үгэдэг байгаа. Тиигэжэ өөрынгөө байра байдал саашанхи үедөө дамжуулха хэрэгтэ баһал оролдолго гаргаһан болоно.

1925 онһоо хойшо музей хотын дүрбэн ангитай училищиин хоёр дабхар байшан соо түбхинэжэ ороо. Хэлэлтэйнь гэхэдэ, училищи 1896-1899 онуудта баригдаһан. Барилгада арад зон мүнгөөр шэдэлсэһэн байгаа. Байшан өөрын онсо маягтай. XIX зуун жэлэй ород классицизмын ёһо заншал баримталһан маягтайгаар баригдаһан. Түб таладань дээшээ үлүү гараһан дүрбэн томо коринфска пилястрануудаар шэмэглэгдэнхэй. Арка зангаар хэгдэһэн томо сонхонуудынь холоһоо ехэ зохидоор харагдадаг.

“Сибириин Эрмитаж” гэгдэдэг музей Росси дотор тон ехэ музейнүүдэй нэгэн болодог юм. Үбэр Байгалай баруун-хойто зүгэй болон Хяагтын түүхэ хадагалагша болоно. Мүнөөнэй Буряад Уласай дэбисхэр дээрэ XX зуунай 20-ёод он хүрэтэр эрдэм шэнжэлгын ори ганса эмхи гэжэ тоотой байгаа. 120 000 экспонат тэндэ тоологдоно. Археологиин тон хоморой нээлтэнүүд, ургамалай болон амитадай урданай түхэлнүүд, Росси Хитад хоёрой хоорондохи худалдаанай хэрэгсэлнүүд... Хотын, хизаар ороной болон гүрэнэй түүхэ һэргээһэн дансанууд болон гэрэл зурагууд – угаа һонирхолтой коллекци болоно. Аяар 5000 гаран данса болон фото-зурагууд ба тон хоморой номуудай жаса – музейн ёһотой омогорхол. 30 мянга гаран номууд болон картанууд тэндэ хадагалаатай.   

Хяагтын хизаар ороноо шэнжэлгын музейдэ 70 жэшээтэ буунууд суглуулагданхай: кавказска пистолет, кремневэ пистолет, револьвер, пушка, «Максим» гэжэ һомон. “1745” гэжэ һиилээтэй пушка тон урданай экспонат болоно.