​Сэрэгшэдэй мартагдаһан нэрэнүүд тухай

Бато-Жаргал Бубеевич Дармаев Баргажанай аймагай Баянголой дунда һургуулида һуража байха үедөө түүхээр ехэ һонирходог байгаа. Дайнай ветерануудай, ара талын ажалшадай амиды мэндэ байхадань, олонтойнь уулзажа хөөрэлдэдэг байһан гээшэ. Бато-Жаргал Дармаев Доржо Банзаровай нэрэмжэтэ багшанарай дээдэ һургуулиин  түүхын факультет дүүргээд, 37 жэлэй туршада Баргажанай аймагай Уро нютагта багшаар хүдэлһэн  юм. Наһанайнгаа амаралтада гараад, багаһаа һонирхоһон  сэдэбээ бүри гүнзэгыгөөр шудалжа эхилээ. Түүхэшэн тэдхэмжэдэ хүртэжэ, архивууд соо хүдэлжэ эхилээ һэн. Тэндэ Агууехэ дайнда хабаадаhан Буряадай сэрэгшэдэй нэрэнүүдые бодхоожо, тэдэнэй баатаршалганууд тухай дансануудые зоной үзэмжэдэ дурадхана. Архивууд сооhоо ехэ hонин мэдээнүүдые яһала суглуулаа, тиин тэдэнээ ном болгохо гэжэ шиидэһэн байха юм. 

         Номой санда болоһон уулзалгада  олон зон суглараа, тэдэнэй дунда Буряадай соёлой сайд Соёлма Дагаева, Баргажанай аймагай захиргаанай толгойлогшо  Михаил Мишурин,  аймагай Депутадуудай зүблэлэй түрүүлэгшэ Зоригто Сундаров болон дайнай ветерануудай үри һадаһад, оюутадшье байба.  

“Энэ хүдэлмэри ехэ хэрэгтэй гэжэ намда зон хэлэнэ. Бишье өөрөө тиигэжэ һананаб. Түүхэеэ мэдээгүй арадта ерээдүй гэжэ байхагүй. Суглуулһан  дансануудаа номууд болгожо гаргахадаа, ехэ олон танилнуудтай болооб. Жэшээлхэдэ, би өөрөө Баргажанайб, харин Агын Буряадай тойрог ошоод, буряадаар хөөрэлдэхэдэмни,  намайе Агын ямар нютагайбта гэжэ асуудаг болоо. Яһала олон жэлэй туршада гансал энэ сэдэбээр ажал хэжэ, хэдэн номуудые хэблэжэ гаргааб. Һүүлшын ном гэхэдэ, Агын Зүдхэли нютагай баатар сэрэгшэд тухай. Һонин-һонин шэнэ мэдээнүүд олдоо,”- гээд, Бато-Жаргал Дармаев хөөрэнэ.  

Нэмэжэ хэлэбэл, Бато-Жаргал Бубеевичэй хэhэн ажалай ашаар, ехэхэн оролдолгоор  дайнда сугтаа ябаhан сэрэгшэдэй аша зээнэр  бэе бэетэеэ  танилсана,  Агын, Баргажанай, Хурамхаанай зон уулзажа, нүхэд болоно.

 

“Дайнда ошоод бусаагүй абанар  тухайгаа юушье мэдэхэгүй зон олон байгаа.  Бато-Жаргал Дармаев сэнтэй  мэдээнүүдые бэдэржэ олоод, түрэлхидтэнь дамжуулхадаа, ямар ехэ буянтай хэрэг бүтээнэ гээшэб. Мүнөөдэр хоёр ветеранай түрэлхид уулзажа танилсаба. Тэдэ хоёр ветеран сугтаа дайн дажарта ябаһан байгаа. Ехэ гайхалтай байна,” - гээд, Буряадай соёлой сайд Соёлма Дагаева хэлэнэ һэн.

Жэшээлхэдэ, Шойнзон Шарапов Бухенвальд концлагерьһаа тэрьедээ һэн. Ой соо хоргодожо, нүхэртэеэ hүүлшын эдеэгээрээ хубаалдажа, амиды үлөө. Хаанаhаа хилээмэ олодог байгааб? Концлагерьта тудаһан үшөө нэгэ буряад Цырендоржи Батомункуев түлеэ бэлдэхэ ажалда гарахадаа, нэгэ нюуса газарта өөрынгөө эдеэ хоолоо үлөөдэг байгаа. Тиимэ муухай концлагерьһаа тэрьедэхэ ушарнуудые хурган дээрээ тоолохоор байгаа юм ааб даа. Хоёр буряад сэрэгшэд ямар зүрхэтэй байжа, тэрьедэхэ түсэбөө дүүргэжэ шадааб  даа. Одоол үлэн, хүйтэн, хооһон байдалда ороһон аад, шүдөө зуугаад,  зорилгоёо бэелүүлээ бшуу. Дайнай дүүрэхэдэ, тэдэ хоёр  бэе бэедээ айлшалдаг байгаа. Хэдэн жэл болоод, мүнөө тэдэнэй түрэлнүүдынь анха түрүүшынхиеэ номой санда уулзаа. 

“Шойнзон Шараповай түрэлхидтэй танилсажа байһандаа, баяртай байгааб. Манай аба дайнай һүүлээр хамтын ажахыда хүдэлөө. Үхэр мал харууһалаа, дарханшье ябаа. Ехэ уранаар ханзануудые бүтээгшэ һэн. Шойнзон Шарапов тухай ехэ дулаанаар хэлэдэг һэн, тэрэ хүнэй туһалаагүй һаа, амиды мэндэ бусахамни мэдэгдээгүй байһан юм ааб даа гэжэ хөөрэгшэ бэлэй,” - гээд,  Цырендоржи Батомункуевай бэри Сэндэма Аюшиева хэлэбэ.

 -Элинсэг абынгаа дайнда ябаһан тухай мэдэнэбди, танил болоһон хадаа саашадаа нүхэсэхэбди. Манай элинсэгүүдэй баатаршалга хэзээдэшье мартагдахагүй. Түүхэшэн Бато-Жаргал Бубеевичтэ гэр бүлын зүгһөө ехэ баяр хүргэхэ байнабди, - гэжэ  Шойнзон Шараповай гуша басаган Светлана Шарапова хөөрэбэ. 

Бато-Жаргал Дармаев түрэл Баянгол нютагайнгаа баатар сэрэгшэд тухай шэнэ мэдээнүүдые бэдэрэн, оложол байна. Дайшалхы замуудыень түүхэтэ дансануудаар зэргэсүүлэн тааруулна. Ехэл нягта, хэрэгтэй ажал ябуулжа байнал даа. Баянголой сэрэгшэд тухай номдоо үшөө  нэрэнүүдые нэмэжэ, шэнээр хэблэхэ зорилготой.

 

“Бато-Жаргал Бубеевич гээшэмнай ехэхэн харюусалгатай ажал ябуулна. 70-80 жэлнүүдэй саана болоһон үйлэ хэрэгүүдые аалиханаар һэргээжэ байна. Манай Баргажанай арад зон иимэ аха нүхэртэй байһандаа баяртайбди”,  – гэжэ Баргажанай аймагай захиргаанай гулваа Михаил Мишурин хэлэнэ бэлэй.

 

Бүхыдөө Бато-Жаргал Дармаев 10 ном хэблүүлээ. Тэдэнэйнь дунда "Богатая долина Баргузина", "Аргада в годы войны и мира", "Героические сыновья Зуткулея" болон бусад. Нютагаархидынь хүгшэн эжы аба тухайгаа уншахадаа, ямар ехэ баатаршалга тэдэ гаргааб гэжэ мэдэхэдээ,  одоол омогорходог ааб даа. Мүнөө түүхэшэн Агын тойрогой Һүдэнтэ нютагай баатарнууд тухай шэнэ ном бэшэжэ байна.  Үшөөшье олон hонин, шэнэ түүхэнүүд хүн зоной анхаралда дэлгээгдэхэ.