Ажабайдалдаа һайниие хүргэнэб

    Мэдээжэ сэдхүүлшэн Бадма Батомункуевич Бальжинимаев Дмитрий Рабдановичай хубиин хүсэлые бэелүүлжэ, тус номые согсолборилон гаргаһан байна. Мүнѳѳ Дмитрий Рабдановичай ерэн гурбатай болоһон байхадань, тиимэ уялга бэе дээрээ һайн дураараа даан абажа, ветеранай энэ болотороо бага сагаар, одоол эсэн сусангүй суглуулһан тэмдэглэлнүүдые зохид соонь согсолборилжо гаргаһан габьяатай болоно гээшэ.

    Дмитрий Рабдановичай бүлэ болохо Виктор Рабданович Адвокатов, БНЦ-гэй физикын талаар шэнжэлэлгын хүдэлмэри хэжэ байһанаа, наһанайнгаа амаралтада гараһан. Техническэ эрдэмэй дид-доктор һая манайда орожо ерээд, тус номыень Дмитр ахайн үмэнэһѳѳ бэлэг бариһан байгаа. Тиихэдэнь энэ ном тухай һанамжаяа заатагүй бэшэхэб гэжэ тэрээндэ үгэеэ үгѳѳ хүм.

    Тиихэдээ эсэгынгээ зүгэй түрэл гаралые дүтэрхыгѳѳр мэдэхэ байһан тула энэ номыень анхаралтайгаар уншажа, абганар болон тэдэнэй үринэр тухай мэдэсэеэ улам үргэдхэһэн байнаб. Мүн тус согсолбори соо минии үнихэнэ бэшэһэн хоёр тэмдэглэл оруулагдаһан байжа, ухаан соомни һонирхолоймни галханиие бүри даасатай болгоһон байна.

    Энээнэйнь түлѳѳ Дмитр ахайда ехэ һайниие хүргѳѳд, эсэгынгээ түрэлнүүд сооһоо тон һайнаар мэдэхэ аха хүмни Дмитр ахай болоно гэжэ тэмдэглэхэ дурамни ехээр хүрэнэ. Тиигэжэ залуу, мүн халта боргожоһоншье наһандаа тэрээнһээ яһала дэмжэлгэ абаһан байнаб. Илангаяа ажабайдалайнгаа эгээл хүндэ сагуудта…

 

   Харин Дмитр ахайн намтарые миин юрэл юрын сэдхүүлшэн мэтээр мэдэхэ бэшэ байна ха юмбиб. Дүтын түрэлэй һабагшатай зон бшуубди. Тиигээдшье «Буряад үнэндэ» хүдэлхэеэ болёод, жара хүрэжэ ябахадаа, Дмитр ахай тухай очерк хоёр дугаартань гаргаһан байба бшууб. Энээн тухайгаа мартантаад ябааб.

    Тиихэдээ тэрэнэй ажабайдалые яһала үргэнѳѳр зураглан харуулһан байбаб. Аяар табин жэлэй ажалай стажтай хүн гээшын ажаябадалые харуулха гээшэ нилээн орёошог хэрэг болоно. Тиимэһээ тус ном соо дүтынгѳѳ зарим түрэл гарал тухайгаа бэшэхынгээ хажуугаар ѳѳрынгѳѳшье наһанай гол намтарые Дмитрий Рабданович нилээн шадамараар харуулаа гэжэ тэмдэглэхэ шухала.

    Тиихэдээ тэрээн мэтын наһанайнгаа ехэнхи хубиие  хүтэлбэрилхы тушаал эзэлжэ ябаһан хүндэ гол түлэб ехэ, дунда зэргыншье ноёд һайд тухай эрхэ бэшэ бэшэхэ аабза гэхэдэ, Дмитрий Рабдановичай даажа байһан колхоз, совхозуудай фермые даагшад болон юрын малшадай болон таряашадай һанамжа баһал оруулагданхай байхань энэ номыень илангаяа һонирхолтой болгохынгоо хажуугаар ажалайнь баян гэгшын намтарай хуби бүхэниие тэрэ үеынь тодо баримтануудаар улам бүри баяжуулна.

   

Мүн ѳѳрынгѳѳ уг гарбалые тиимэ үргэнѳѳр бэшэшье һаа, яб гэмэ тодоор зураглахадань, түрэл гаралайнь бодото шарай булай элеэр харагдадал гэнэ бшуу. Тиимэһээ бишье балай мэдэхэгүй, сагай холын гүн соо ороһон үбгэд, хүгшэдые эдэмни миниишье элинсэг хулинсагуудни болоно ха юм гэжэ лаб ойлгожо абаһан болоно ха юмбиб!

    Тиихэдээ мүнѳѳнэй залуу үетэнэй һонирхолые бодхоохоһоо гадна тэдэндэ ехэ һургаали болохо шанартай байна бшуу. Тиимэһээ һаянай олоор гарадаг болоһон иимэрхүү номуудай удха шанарынь хараа байса ургана гэжэ тон лабаар мэдэрхэ баатай болонобди. Зүнтэглэжэ байһан хүнэй бодолой дэлисэ харуулһан номууд бэшэ болоно хаяа – манай ветерануудай дурсалганууд?

    Юуб гэхэдэ, үни үнгэрһэн үе сагай шэнжэ болон шанар тухай манай залуу үетэн тодооршье, ѳѳһэдтѳѳ горитой туһатайгааршье мэдэдэг болохын тулада иимэрхүү номуудые бүри үргэнѳѳр шудалдаг болоо һаань, яаһан ехэ туһа нэмэри ургажа ябаа улаан бургааһануудай бодото хүмүүжүүлгэдэ оруулха байгаа гээшэб?

  

  Дмитрий Рабдановичай хүсэлѳѳр болон ѳѳрынь ехэхэн оролдолгоор иимэ үндэр наһандань хэблэгдэһэн номынь һүүлэй һүүлдэ түрүүшын ээлжээндэ тэрэнэй хүдэлжэ гараһан нютагуудай улад зондо туһа асархаяал асархынгаа хажуугаар бүгэдэ манай Буряад ороной зондо зүбшэл һургаали боломоор гэжэ һананаб.

    Тиимэһээ бусадшье ветерануудай иимэ дурсалгануудта энэ бодомжомни бултандань хабаатай. Юуб гэхэдэ, ѳѳрынгѳѳ ами наһан, ажабайдал бодото дээрэнь, үлүү гарамаар гоёон, дэбэргээнгүйгѳѳр зураглаһан байхадань, тэрээн бүхэн соо ямар нэгэ угаа һонин юумэ заатагүй олдохо байна гэжэ һананаб.

    Дмитрий Рабданович Банзаргашеевэй һонин дурсалгануудые болон зарим сэдхүүлшэдэй бэшэһэн тэрээндэ хабаатай тэмдэглэлнүүдые, мүн дүтынь түрэл гаралай зоной һанаашалгануудые уншажа байхадаа, энэ хүнэй наһан тухай яһала һайн мэдэхэб гэжэ һанадаг байһанһаа холо үлүү, шэнэ олон юумэ мэдэжэ абааб гэжэ тэмдэглэхэ шухала.

    Хэжэнгэһээ Хори руу ошоһон харгын Шалсаанын ара талын набтархан гүбээе гарамсаартнай, баруун гар тээтнай мэлмэрэн урдажа байһан Худан голой саана оршодог Арал гэжэ газарта Маюуртанай олонхиин Тоонто байгаа гэжэ мэдэхэһээ бэшэ юушье мэдэхэгүй би Дмитр ахайе Худанай үртѳѳһѳѳ Хори тээшэ ошожо ябахада байдаг Хабсагай гэжэ нютагта түрѳѳ юм гэжэ энэ ном сооһоонь мэдэхэ болобоб.

 

   Мэдээжэ хонишон-зуутан, намай хэдыдэхи һэм даа съездын делегат болоһон Цыпилмаа Булатовнатай уулзахаяа Хабсагайда хэдэн удаа ошоһон байнаб. Гоёл нютаг байгаа һэн даа.

    Тиигэжэ энэ ном шудалхадаа, таниха, танихашьегүй зониие шэнээр таниһан мэтэ болобоб. Илангаяа минии хүрьгэн боложо ороһон Иисэнгын зон тухай үргэн тэмдэглэлнүүдтэйнь танилсаад байхадаа… Минии һанахада, эгээ эндэ хүдэлхэдэнь, Дмитрий Рабдановичай хүтэлбэрилхы, шадамараар зониие ударидахы дүй дүршэлынь саашадаа мүлигдэн баяжажа, улам бүри лаб хүсэеэ абахадань нүлѳѳлһэн байна. Тиигэжэ улам саашаа дэгжэн ургахадань, горитой түлхисэ үгѳѳ бшуу.

 

    Иисэнгэдэл, Яруунын аймагай тон томо ажахыда Дмитр ахайн наһанай лаб ургаса туйлагдажа, саашаа урган ургаа бшуу. Гадна эндэл ехэ ноёдтой дүтѳѳр харилсажа гараһан байна гэжэ һананаб. Гавриил Павлович Тюменцев Андрей Урупхеевич Модогоев хоёрые дурдахадамни, юумэн хуу тодо болоно бэшэ гү?

    Гадна тэрэнэй энэ ажахые хүтэлбэрилжэ байхадань, элдэб һони һонин зон юундэшьеб ерэдэг байгаа бэшэ гү даа? Илангаяа уран зохёолшод. Гунга Чимитовэй, Африкан Бальбуровой, Барадий Мунгоновой ерэхэдэ, бишье байлсааб. Гадна Барадий Мунгонов агнуурида дуратай һэн хойноо Иисэнгэдэ хэдэн удаа ерээ гэжэ мэдэнэб.

  

  Үшѳѳ гэхэдэ, ородой мэдээжэ шүлэгшэн Евгений Евтушенко һая гэрлэһэн залуу һамгантаяа Иисэнгэдэ ерэжэ, морёор аяншалһан байна.

    Дмитрий Рабданович ерэһэн айлшан бүхэнѳѳ ёстой эзэн янзаар, уряалгаар угтадаг байһанайнь бодото гэршэнь болоһон байна бшууб. Харин энэ талаар ёстой хүн шанарай һэдэб болон шадабари хэрэгтэй байдаг. Жэшээнь, Дмитр ахай гол ажалаашье энэ хирэдээ харааһаа оройдоошье алдадаггүй байгаа гэжэ һайнаар мэдэнэб.

    Гадна үргэн ехэ ажахыдань харгын муу дээрэһээ элдэб гараса һайтай машинануудаар, морёор гүүртэ болон отарануудтаа заримдаа хэдэн хоногоор ябажа гарадаг байгаа. Тиихэдээ хүтэлбэрилхы ажалайнгаа хажуугаар түбһѳѳ холо байдаг малшадай хубииншье эрилтэнүүдыень шадаал һаа, ехэ дүүрэнээр хангахые оролдодог байгаа.

    Дмитрий Рабданович Банзаргашеевэй хүн шанар болон бодото шарайнь энэ үедэ илангаяа тодоор харагдадаг болоһон байгаа бэшэ гү? Юуб гэхэдэ, хари зондо болгоомжотойгоор хандадаг Иисэнгын зоной дунда айхабтар хүндэлэгдэхэһѳѳ гадна уладайнь дунда ёстой нүхэр янзын бэеэ барисатай байһыень би ѳѳрѳѳ бодотоор хараһан байна бшууб!

  

  Иигэжэ гол ажалдаа ямар нэгэ һаад тойбогүйгѳѳр хүдэлхэдэнь, Дмитр ахайн наһанайнь нүхэр Дашамаа Лхасарановна Лодоновагай үүргэнь одоол сэгнэшэгүй байһан юм. Үбгэнэйнгѳѳ эльгээгдэһэн газар бүридэ ямар нэгэ һаадгүйгѳѳр ошолсоод, тэрээн бүхэндэ Дмитр ахайда таарамжатай эрхэ байдал шадамараар байгуулдаг байһан юм. Ѳѳрынгѳѳ багшын хүнгэн бэшэ ажалай хажуугаар…

    Тиигэжэ энэ ном соо Дашамаа абгайханда горитой анхарал хандуулагдаа. Тиимэ байха ёһоороол ѳѳрынгѳѳ һуури Дмитр ахайн ажабайдалда эзэлһэн ёстой буряад эхэнэр – Дашамаа абгайхан мүн. Эндэ ямар нэгэ дэбэргээһэн тэмдэг байнагүй бшуу! Харин Дашамаа Лхасарановна ѳѳрынгѳѳ ажалда баһал горитой амжалтануудые туйлаа. «Буряадай АССР-эй габьяата багша» гэһэн нэрэ зэргэ дэмы үгтѳѳгүй байна ха юм. Олон тоото Хүндэлэлэй грамотануудһаа гадна «РСФСР-эй арадай гэгээрэлэй отличник» болоо һэн.

    Хажуугаарнь гурбан басагадаа хүмүүжүүлхэ хэрэг гол түлэб Дашамаа абгайханай ээм дээрэ тохогдонхой байгаа гэжэ ойлгосотой юм ааб даа. Тиин бултандань дээдэ эрдэм олгожо, хүнэй хүбүүдые бодотоор баясуулма бэреэд болгоһон байна. Эгээл ехэ басаганиинь – Жаргалмаань, республикын музейдэ ажаллана. Димидмаань эрхим багша байһанаа бодотоор гэршэлнэ. Маринань Улаан-Үдын шубуунай фабрикада бактериологоор эрхимээр ажаллана.

    Мүнѳѳ хирэнь үндэр наһанда хүрэһэн эсэгэеэ, Дмитрий Рабдановичаа угаа һайнаар үргэжэ, дэлхэй дээрэхи гурбан зѳѳлэниие бодотоор үзүүлжэ байна. Иигэжэ Дмитр ахай үбгэрхын жаргал гээшые бодотоор үзэжэ ябана. Энээнһээ дээрэ юун хэрэгтэйб даа, наһанай ёстой үндэр дээрэ...

    Гадна ѳѳрынгѳѳ заншалта ёһоор заабол юушьеб хэхэб гэжэ үгэеэ үгэһэнѳѳ дүүргэжэл һаладаг ёстой гуримаараа ехэ зохидоор наһанайнгаа дэнзэ болоһон номоо гаргаад байхадань, үнэн зүрхэнһѳѳ амаршалаад, зуу хүрэжэ, үшѳѳ удаан үбгэн наһанайнгаа жаргал үзэжэ ябагты гэжэ хүсэжэ байһан Балданай Цырендоржын Цыдып мүнби! 

Цыдып Цырендоржиев