Баянголой баатар сэрэгшэд

       Гвардиин сержант Ламатханов һэлмын (сабельный) эскадроной таһагай командираар  Баруун фронтһоо гадуур Баруун-Урда, Воронежой болон Украинын 1-дэхи фронтнуудаар ябажа гараһан. 1942 оной август, сентябрь һарануудта Ламатхановай дивизи 16-дахи армиин бүридэлдэ орожо, Жиздра мүрэн дээрэ немецүүдые тогтоохо байлдаанда хабаадалсаа. 1942 оной  августын 22-һоо 29 болотор Баруун фронтын зүүн дали боложо, Сухинич ба Козельск аймагуудта тогтоһон фашистнуудые тэндэһээнь хобхолхо байлдаанда хабаадалсаһан. Фронтын ударидагша Г.К. Жуковай түсэбөөр немецүүдые хүреэлээд, дундуурнь годли шэнги харбажа ороод, баруун болон урда фронтнуудай ашаар дүхэриглэжэ ерээд һалгаха байгаа. Теэд һарбайһандаа хүрөөгүй.

     1943 оной февраль соо Базар Ламатхановай алба хаажа байһан дивизи Баруун-Урдахи фронтын бүридэлдэ орожо, Донбасс сүлөөлхэ байлдаанда, һүүлээрнь Харьковай түлөө шуһата байлдаанда хабаадаһан. Хэлэлтэйнь гэхэдэ, тэндэ манай сэрэгшэд ехэхэн хохидолдо ороһон байна.

       1943 оной хабарай байлдаанууд Совет сэрэгшэдтэ ехэ хатуу байгаа. Олон сэрэгшэд алуулаа, техникэнь ехээр хохидоо бэлэй. Фашистнуудай сэрэгэй ударидагшад эрхимээр сэрэгшэдээ, техникэеэ хэрэглэжэ, манай гүрэнэй добтолго тогтоохын хажуугаар Харьков ба Белгород хотонуудые һөөргэнь абажа шадаа. Улаан Армида ехэхэн хохидол үзүүлэгдээ. Сталинградай байлдаанай һүүлээр Харьков тушаагдашоо бэлэй. Тиигэжэ немецүүд үшөө хүсэ шадалтай байһанаа харуулаа. Гурбан долоон хоногой туршада Улаан Армиин 6-дахи, 69-дэхи арминуудые, 3-дахи танкнуудай арми болон танкнуудай бүлэг немецүүд бута сохижо шадаа. Тэрэ сагай хугасаа соо фашистнууд ехэ урмашаад, добтолгоёо бүри эршэдүүлжэ байгаа. Танкнуудай 6-дахи корпус, буудалгын 10-дахи дивизи, болон РККА-гай хэдэн бүлэгүүд алдагдаа. Тиигэжэ немецүүд өөрынгөө Зүүн зүгэй фронт хамгаалаа. Тиин Сталинградай байлдаанда диилдэһэндээ, немецүүд үһөөгөө абаа. 1943 оной мартын 4-һөө 25 болотор Воронежой фронт аяар 100-150 километр гэдэргээ сухаряа. Тэрэнэй ашаар лэ Курска дугааг бии болоо. 1943 оной июль һарада танкнуудай айхабтар ехэ байлдаан болоһон түүхэтэй.

       1943 оной зунай сагта 7-дохи гвардиин кавдивизи Украинын зүүн эрье сүлөөлхын түлөө байлдажа байгаа. Ноябриин 7-до Днепр мүрэниие гаталжа, мэдээжэ Лютежскэ плацдарм руу ерээ. Һүүлээрнь Киев хотын түлөө байлдаан болоо.  Житомир хотын түлөө байлдаанда Улаан Армиин сэрэгшэд ехэ олоороо наһа бараа. Житомирай түлөө манай сэрэгшэд гурба дахин шанга тэмсээ. Түрүүшынхиеэ  Житомир хото фашистнуудһаа ноябриин 12-ой һүни 23-дахи буудалгын, 1-дэхи гвардиин кавалериин корпусуудай ашаар сүлөөлөө. Шалгарагшадай дунда манай нютагай хүбүүн Базар Ламатханов байгаа. Тэрэнииень 1943 оной декабриин 15-ай тогтоол гэршэлнэ. Морин тагнуулшанай дансаһаа хэһэг:

 «В бою за Соколов гора Житомирского района Житомирской области 12 ноября 1943 г. товарищ Ламатханов неоднократными разведками устанавливал расположение и силы немцев, искусно пробираясь в самых трудных местах немецкой обороны. Получив приказ во что бы то ни стало добыть фашистского «языка», товарищ Ламатханов вступил в бой с группой немцев, уничтожил трех из них, а одного захватил в плен и доставил на КП эскадрона. Сообразительность и мужество командира разведки Ламатханова воодушевило бойцов его отделения, которое отлично выполнило поставленные боевые задачи. За проявленную храбрость и личное мужество товарищ Ламатханов достоин правительственной награды ордена «Красная Звезда».

      Харин немецүүд тиимэ бэлээр Житомир хото үгэхэеэ һанаагүй. Немец Манштейн Киев хотын хажууда байрлаһан бүлэг сэрэгшэдые, техникэ Житомир тээшэ асаруулаа. Фронтын ударидагша генерал Ватутин тэрэ үүсхэлыень ойлгоод, сэрэгэй дээдын ноёдто дуулгахадань, Иосиф Сталин Житомир абаха ёһотойт гэжэ хэлээ. Ноябриин 13-да Житомир хотын түлөө хоёрдохи байлдаан эхилээ. Ноябриин 17-до немецүүд Житомир-Киев харгы хаажа, хото хүреэлжэ шадаа. Ноябриин 18-да үдэшын 22 сагта 60-дахи армиин ударидагша генерал-лейтенант Иван Черняховский сэрэгшэдые Житомирһоо гаргаха тухай дуулгаа. Теэд тогтоол орой һүни,  байлдаанай үедэ буухадань, командир Баранов хүреэлэлгэ сооһоо гарахаяа бэлэдхэл хэжэ үрдеэгүй. Ноябриин 19-дэ хамгаалга хэхэ гэһэн даабари дээрэһээ буугаа. Армиин ударидагшын тогтоол соо иигэжэ бэшээтэй:  «Ни в коем случае не допустить панику и не потерять управление частями. Во что бы то ни стало пробиться оперативной группе штаба в район Житомира… Основную группировку войск сосредоточить на северной окраине Житомира [Крошня] с задачей подготовить и прорвать ещё не организованную оборону противника в северном направлении вдоль железнодорожной дороги и вывести корпус из Житомира». Тогтоолыень заатагүй дүүргэхэ гэжэ Мамсуровай ударидалга доро  2-дохи гвардиин дивизиин частьнууд ноябриин 19-дэ  бүһэлэлгэ нэгэ газартань бута таһалжа, сэрэгшэдээ гаргажа шадаа. Тиигэбэшье хүреэлэн сооһоо гаража байһан үедэ хэды олон сэрэгшэд баатарай үхэлөөр унааб даа. Житомир хото абахын түлөө немецүүд ехэ техникэ, сэрэгшэдые хабаадуулаашье һаа,  диилэжэ шадаагүй. 1943 оной декабриин 31-дэ Житомир одоошье сүлөөлэгдөө бэлэй. Манай нютагай хүбүүн муухай байлдаанда амиды мэндэ гаража шадаа.

       Базар Сундарович хоёрдохи шагналаа 1944 ондо абаһан байна: «В боях за станцию Ниверцы первого февраля 1944 г. и за город Луцк 2 февраля 1944 г. гвардии сержант Ламатханов со своим отделением неоднократно выполнял ответственные задания по разведке и своевременно доносил командиру эскадрона о расположении противника и его численности. Находясь в разведке на подступах к городу Луцк, товарищ Ламатханов заметил группу противника, оборудовавшего дзоты. Приняв смелое решение, товарищ Ламатханов со своим отделением атаковал немцев, застигнутые врасплох гитлеровцы в панике побежали. На поле боя осталось 10 трупов немецких солдат и офицеров. За проявленное мужество и отвагу, умелое проведение разведки товарищ Ламатханов достоин правительственной награды ордена Красной Звезды».

     Украина сүлөөлһэнэй удаа Базар Сундарович Ламатхановай алба хааһан 7-дохи гвардиин кавалериин дивизи Польшо, Чехословаки гүрэнүүдые дайсанһаа аршалаа. Базар Сундарович Берлинскэ болон Пражска байлдаануудта хабаадаһан намтартай.  Илалтын үдэрые эрэлхэг сэрэгшэ  түрэл Баянгол нютагтаа угтаа. Ушарынь гэхэдэ,  1944 оной һүүл багта бомбын тэһэрхэдэ, тэрэ хүндөөр шархатаһан байна. Удаахан саг соо госпитальнуудаар арга абажа, Баянгол нютагаа бусаһан юм. 40 наһатайдань шархануудынь һэргэн үбдэжэ, 1953 оной июниин 14-дэ Базар Ламатханов түрэлөө хубилгаһан. Нэгэ хүбүүн, хоёр һайхан басагадта ами наһа үгэһэн, мүнөө үри һадаһадынь эсэгэ, хүгшэн абынгаа дурасхаал дээрэ үргэн ябадаг.