Буряад-Монголой хүрин хээр

Энэ болохоёо байhан мори урилдаанда зоной анхарал үлүүсэ татаха нэгэ hонирхолтой юумэн байгаа юм. Юун бэ гэхэдэ, энэ урилдаанда  Гомбын Ойдоб жолоошонтой колхозой түрүүлэгшын Бодрый гэжэ нэрэтэй ондоо тээhээ асарагдаhан араб үүлтэрэй гүйгөөшэ морин оролсоо юм. Тэрээнтэй урилдаха моридынь барандаа нютагай буряад-монгол үүлтэрэй морид байгаа. Тиимэhээ сугларhан зон тэрэ араб үүлтэрэй моринтой тэнсэхэ морин эндэхи буряад-монгол морид соо олдохо гээшэ гү гэжэ hонирхожо байбад. Моридой шэнжэ шанар hайн мэдэхэ зон энэ араб моринтой гансал Бэлигтуев Виличкэй гэжэ залуу хүбүүнэй унаад ябаhан хүрин хээр тэнсэн урилдаха байна хэбэртэй гэhэн hанамжануудаараа хоорондоо хубаалдажа байhан юм. Урилдаанда хабаадагша залуу хүбүүд моридоороо зоной сугларhан газарhаа зүүн-урагшаа табан модоной зайда ошожо, зэргэлэн зогсоод, нэгэнэйнгээ дохёогоор моридоо ташуурдан гүйлгэжэрхибэд. Урилдаан эхилшэбэ...

            Теэд энэ мори урилдаан юрын урилдаан бэшэ hэн. Элинсэг хулинсагуудаймнай эртэ урдын буурал түүхын гүнзэгы сооhоо эхин hабагшатай, үнгэрэн ошоhон 200 гаран жэлэй саада тээ болоhон агууехэ үйлэ хэрэгhээ уламжалалтай, гайхамшагтай hонин ушар байhан юм.

           Урда сагта Баргажанай үргэн дайдын нэгэ нютагта хүрин хээр зүhэтэй, талын hалхинай эшхэрээн мэтэ хүнгэн хурдан гүйдэлтэй дааган хүлэг моритой ихэрэс отогой нэгэ айл ажаhуудаг байгаа юм. Зунай тайлганай үедэ болоhон мори урилдаанда энэ хүрин хээр хүлэгынь бэшэ моридые холо ахин түрүүлэн ерэжэ, соло дуудалгада хүртэжэ үрдиhэн байгаа hэн. Тэрэ үедэ Баргажанай үргэн талаар гансашье баргадууд бэшэ, мүн баhа Байгалай баруун талаhаа, Зүлхэ мүрэнэй дээдэ урасхалай эрьеhээ зөөжэ ерэhэн ихэрэс (мүнөө сагта эхирэд гээд хэлэгдэдэг) отогой нэгэ хэды айлнууд ажаhуудаг байба. Тэрэ үедэ мүнөөнэй буряад-монголнууд сооhоо ганса лэ эхирэдүүд буряад-монгол гэжэ нэрэтэй байhан. Тэрэнь эхирэдүүдые тойроод байhан түүрэгүүдэй хэлэн дээрэ «шоно угтай монгол» гэhэн удхатай. Юундэб гэхэдэ, эхирэд отогой хүн зон барандаа долоон обог боложо хубаараад, шонын долоон хүбүүдэй үринүүдбди гэжэ бэеэ тоолодог байhан.

        1648 ондо Баргажан нютаг руу ородууд ерэжэ hуурижажа захалба. Тэдэнэр Баргажан нютагта эртэ урдын сагhаа hуурижан, ан-бун амидаржа байhан баргадуудта буу зэбсэгээр добтолон, хэрмэ булганай арhа түлэжэ байхыень айл бүхэндэ хүндэ хүшэр ясаг тохобо. Тэрэ хашалта дээрмэhээнь далтиржа, тэрэ тодхор түйдhөөнь мултархын тула, баргадууд хэсэг хэсэгээр удаа дараалан Yбэр Монголой Хүлэн Буир нютаг руу нүүжэ эхилээ hэн.

           1691 оной хабарай эхин hара. Энэ жэлдэ баргадуудай хамагай hүүлшын айлнуудай нүүдэл болоо hэн. Тэдэнэр энэ удаа Yбэр Монголой нютаг руу бэшэ, харин Халха Монголой зүүн тала руу нүүhэн байгаа. Тиихэдэнь Баргажанда ерэжэ hуурижаад байhан буряад-монгол эхирэдүүд Байгалай мүльhэн дээгүүр баруулжаа гаража, Зүлхэ мүрэнэйнгөө эрьеын газар руу зөөжэ ошоо hэн. Теэд хурдан хүлэг моритой залуу хүбүүмнай Баргажан нютагайнгаа барга айлай залуу басагантай халуун дуранай охиндо абтажа, хахасаха аргагүй ханилhан байжа, баргадуудай нүүхэдэнь, тэрэ басагаяа үдэшэнгөө, үхэр малыень туулсангаа, хүлэг мориёо унажа, холын замда мордоо бэлэй.

         Харин инаг ганса хөөрхэнөө үдэшэжэ, Халха Монголой зүүн талын нютаг руу хүлэг морёороо ошоhон хүбүүмнай хадам айлайнгаа дуратай хүрьгэниинь болонхой, золтой жаргалтайханаар зунаа үнгэргөөд, намар тээшэ hамгаяа асаржа, Зүлхэ мүрэнэйнгөө эрье руу түрэл садандаа бусаха хүсэлэнтэй байба. Тиигэхэ зуураа Халха Монголой зунай нааданай мори урилдаанда хабаадаад, хүрин хээр хүлэг мориниинь түрүү байрада гаража, залуу хүбүүндээ ехэ баян шан олгожо, баяр дээрэнь баяр нэмээбэ.

          1691 оной зунай адаг hара. Агууехэ Хитад Уласые зонхилжо байhан манжуур угай Канси эзэн хаан, монгол нэрээрээ Энхэ Амгалан хаан, олон тоото морин сэрэгээ хойноо дахуулан, туг намилзуулhан харуул сэрэгүүдээ, дүтэ хараха ноёд түшэмэдөө захадаа дахуулан, Халха Монголой газар дайда руу дүтэлэн ерэжэ ябаба ха. Халха Монголые мэдэлдээ абажа, Хитад Уласай бүридэлдэ ороhон Yбэр Монголтой ниилүүлээд, дууhан өөрынгөө мэдэлэй арад иргэн болгожо, зонхилжо байха хүсэлэнтэй байгаа.

             Тэрэ үедэ Монголой арад иргэн өөр өөрын хаануудтай олон уласууд боложо таранхай байгаад, манжуурнуудай хүсэндэ дарагдан, зүүн талын ба урда талын монгол уласууд манжууртанай мэдэлдэ байhан Хитад Уласай бүридэлдэ орожо, Үбэр Монгол гэжэ нэрэтэй болоhон байгаа hэн. Тэндэхи Монголой хаашуул засаг захиргаагаа, хуули ёhоёо алдажа, арад иргэнииень манжын ёhо заншал, засаг захиргаанда мэдэлтэй болгогдоhон байгаа. Харин Халха Монголой арад түмэн хуушан хэбээрээ өөhэдынгөө засаг захиргаантай, өөрынгөө гурбан хаануудаар хүтэлэгдэн, эртэнэйнгээ байдалаар байжа байгаа юм.

           Тиимэhээ агууехэ Хитад Уласай Канси эзэн хаанай олон тоото сэрэгээ дахуулан ерэжэ ябахада, урдаhаань бэлэг сэлэг барин угтажа, ехэ хүндэтэй маягаар доро дохин хүлеэн абахаhаа бэшэ арга Халхын гурбан хаанда байгаагүй юм. Тиин Халхын гурбан хаашуул ноёд сайдуудаа дахууланхайнууд, үнэтэ бэлэг сэлэг асаранхайнууд Халха Монголойнгоо зүүн -урда оршодог Долоон нуур гэжэ газарта агууехэ Хитад Уласай Канси эзэн хааниие ноёд түшэмэлтэйнүүдтэйнь, сэрэг сууртайнь хуу баранииень хүндэдхэн хүлеэжэ байбад.

           Энэ жэлдэ 37 наhан дээрээ ябаhан Хитадай Канси эзэн хаан ехэ шэрүүн зантайшье hаа, гүнзэгы ухаатай, холуур бодолтой, тиимэhээ хэлэhэн үгэдөө эрид, дэмы үгэ хүүр алдадаггүй хүн байhан юм. Тэрэнэй хүгшэн эжынь монгол эхэнэр байhан. Тэрээн дээрэhээ Канси эзэн хаан монгол уг узуураа дахажа, мориндо ехэ дуратай, эмээл морёор тала дайдаар гүйлгэхэдөө жаргадаг байгаа юм. Тэрэнииень мэдэhэн Хитад руу ерэдэг араб наймаашад тэрээндэ гүйгөөшэ хурдан араб үүлтэрэй моридые асаржа үгэhэн байгаа. Канси эзэн хаан тэрээн сооhоо нэгэ морииень шэлэн абажа, тэрэнээ ехэ сэгнэдэг, зунай сагта үнгэргэдэг тэнгэри тахиха тайлганда тэрэ морёороо морилжо ерэдэг байhан юм. Тиимэhээ мүнөөшье Халха Монголой дайда руу тэрэ мориёо абаад ерэжэ ябаба. Угтажа байhан монголшуудта дүтэлхэ багтаа Канси эзэн хаан хазаар эмээлдээ алта мүнгэн шэмэгтэй араб мориндоо мордожо, айхабтар hүр жабхалантайгаар хүрэн ерээ hэн.

           Тиигээд лэ Канси эзэн хаанай хүлеэн абалган дээрэ ехэ баяр наадан тунхаглагдаба. Найр наадан, хүндын духаряанууд, арадай дуунууд, морин хуурнуудай урин аялганууд зэдэлбэ. Тиигэхэ зуураа Канси эзэн хаанай дэргэдэ зэргэлжэ hууhан Халхын гурбан хаашуул эб найрамдалай таhаршагүй хани барисаан тухай тангариглажа байха үедөө: «Канси эзэн хаан, Халхынгаа гурбан хаашуулые хаан зандань үлөөнэ бэзэ даа, Халха Монголые тусгаар тогтоhон зандань орхино бэзэ даа!» - гэжэ гуйлтаяа дуугараад үзэбэд ха. Энэ үедэ найр нааданай гол хуби болохо мори урилдаан болохоёо байба.

         Канси эзэн хаан Халхын хаашуулай гуйлтада сэхэ арсабагүй, харин хүхюухэнээр энеэбхилэн, мори урилдаандаа бэлдэжэ байhан зониие, моридыень адаглан харан, нэгэ жаа бүтүү байба. Удаань Халхын гурбан хаашуулда хандан: «Би өөрынгөө унажа ерэhэн мори энэ урилдаандатнай сэрэгэйнгээ нэгэ залуу хүбүүндэ жолооень барюулаад табихамни. Тиигээд энэ урилдаанда минии моринhоо түрүүлжэ ерэхэ морин танайда байгаа болоболнь, таанад хаан байhан зандаа, бэеэ дааhан зандаа, тусгаар тогтоhон зандаа, байhан шэгээрээ байхань болтогой», – гэбэ ха.

          Эзэн хаан Кансиин тиигэжэ хэлэхэдэ, Халхын хаашуул баярлаhан хэбэр үзүүлбэшье, Канси эзэн хаан гуйлтыемнай наада барин hагад арсаба гээшэ гэжэ бодобо. Юундэб гэхэдэ, дүтын зайда урилдахадаа, араб морид монгол моридhоо үлүү хурданииень монголшууд мэдэхэ байгаа. Тэрэньшье тэрэ, тэрээнhээ гадуур нэгэ аймшагтай юумэн бии байгаа юм. Юун бэ гэхэдэ, энэ урилдаанда хэрбэеэ хэн нэгэн Манжын эзэн хаанай моринhоо түрүүн гаража ерээ hаа, энэ хүн Манжын эзэн хааниие баhаhан, доромжолhон зэмэдэ орожо, толгойн саазада хүртэхэ ёhотой байгаа. Тиимэhээ урилдаанда хабаадажа байhан монгол хүбүүд эзэн хаанай мори хүсэхэеэ hанаа hаань, хазаарыень татахаяа мэдээд байгаа hэн. Энэ урилдаанда манай буряад-монгол залуу хүбүүн хүрин хээр хүлэг морёороо баhал хабаадалсаа юм.

               Тиихэдээ манай буряад-монгол залуу хүбүүн өөрөө хадамайнгаа морин дээрэ мордоод, харин гүйдэлшэ хүрин хээр мориёо хазаарhаань хүтэлөөд, урилдаанай эхилхэ газарта ерэhэн байгаа. Урилдаанда хабаадаха олон моришодой үймөөн соо, моридой туруунуудай түбэрөөн соо, харгын хуа тооhон соо буряад-монгол хүбүүнэй нэгэ мориёо унанхай, нүгөө мориёо миин хүтэлэнхэй урилдаанай газарта ерэхэдэнь, тэрээндэнь хэншье анхаралаа хандуулаагүй байhан. Мүншье баhа иимэ ушар мори урилдаанай дүримөөр хоригдонхойшье бэшэ байгаа юм, юундэб гэхэдэ, хэн нэгэнэй иигэжэ урилдаанда ерэхэ ушар үзэгдөөгүй байhан.

          Урилдаанай урда тээхэнэ буряад-монгол хүбүүмнай хүрин хээр хүлэгэйнгөө хазаар богони болгожо зангидан уяжа,  дэлhэн дээрэнь табяад, урилдаанай эхинэй зурлаа дээрэ моринойнгоо хазаарыень хажуу тээhээнь баринхай хүлеэжэ байба. Урилдаанай дохёо зэдэлэмсээр, буряад-монгол хүбүүмнай моринойнгоо хазаар дары табижархёд мориндоо: «Чу-у!» гэжэ абяа үгөөд, ташаан дээрэhээнь нэгэ удаа адислан ташуурдаад табижархиба. Урилдаанда гараhанаа мэдэнхэй мориниинь далияа хумиhан нашан мэтээр, дайдын зэрлиг зээрэн мэтээр урагшаа шуумайшаба. Урилдаанай зай мүнөөнэйхеэр тухайлхада, табан километртэй жэшээтэй газарта байгаа. Гэбэшье Канси эзэн хаанай араб үүлтэрэй морин хабаяа үгэхөөр бэшэ хэбэртэй. Монгол морид Канси эзэн хаанай мориной хойнонь орохо хэбэртэй оодоролдожо ябаба. Манай буряад-монголой хүрин хээр монгол моридой түрүү зэргэдэ гараад, араб моринтой тэнсүү оодоржо ябаба. Байhаар байтараа, урдань гаража эхилбэ. Тиин урилдаанай hүүлшын зурлаада буряад-монгол хүрин хээрнай Халха Монголой эрхэ сүлөөе нюрган дээрээ асаржа, Канси эзэн хаанай араб мориие хойноо хаян, хамагhаа түрүүлэн гүйлгэжэ ерээ hэн.

         Тиихэ үедөө Канси эзэн хааниие доромжолон, моринойнгоо хазаар барижа, эзэн хаанай мориной урда гаража ерэhэн хүн үгы байба. Буряад-монгол хүбүүмнай урилдаанай түгэсэhэн, зоной обоорhон газарта яаралгүйхэн, хадамайнгаа морёор хатаргажа ерээ hэн. Энэ үедэнь халха монголой наhажаал дуушан хүрин хээрынь хазаар барин, монголшуудай эртэ үеын ёhо заншалаар солыень дуудажа байгаа hэн. Иигэжэ Канси эзэн хаан хэлэhэн үгэдөө хүрэхэ баатай боложо, Халха Монголые Yбэр Монголтой ниилүүлэнгүй, Халхын хаашуулые хаан шэрээhээнь буулгангүй, байhан зандань орхиhон юм. Тэрэ сагhаа хойшо Халха Монгол бэеэ даажа, амяараа тусгаар тогтоhон гүрэн түрэ болоод, мүнөөшье болотор тэрэ зандаа байдаг.

         Энэ болоhон ушар тухай тэрэ үеын түүхын баримта бэшэгүүдтэ бэшэгдэhэн гэршэлэлгэнүүдэй үгышье hаань, халха монголой арад зон энэ болоhон ушарые ой ухаандаа мартангүй, үльгэр түүхэдээ түүрээжэ, үлөөжэ, мүнөөшье болотор хадагалан ябадаг. Тэрэ сагhаа хойшо Халха Монголой, Буряад Монголой арад зоной дунда «Хүрин хээр» гэжэ  дуун таранхай юм.

          Тэрэ урилдаанай хойто тээнь үдэр хоногууд hубарилдан үнгэржэ, намарай эхин hарын нэгэ зулгы наратай hайхан үдэр буряад-монгол залуу хүбүүмнай бэри басагантайгаа сугтаа эхэ эсэгынгээ басагандаа барюулhан энжэ малыень өөр өөрынгөө моридоор туугаад, Зүлхэ мүрэнэй эрье руу Буряад-Монголдоо бусаа hэн.

           1940 онhоо эхилжэ, Зүлхэ мүрэнэй эрьедэхи эхирэдүүд Баргажанай тала дайда руу нүүжэ ерэжэ захалhан юм. Тэдэнэй тоодо хүрин хээр хүлэг моритой байhан хүбүүмнай буурал толгойто үбгэн болошонхой үри хүүгэдөөрөө, аша зээнэрээрээ сугтаа мүн баhа нүүжэ ерэhэн байгаа. Теэд яахаб даа, оршолон дэлхэйн жама ёhоор тэрэ үндэр табисууртай алдарта хүрин хээр хүлэгынь түрэлөө урилжа мордонхой байгаа hэн. Тиибэшье hайн эзэнтэй мориной hүнэhэн эзэнээ орхидоггүй, хүрьhэтэ дэлхэй дээрэ орхиhон саашанхи үринэрэйнгөө нэгэндэ хэдэн үе эрьен түрэжэ байдаг. Тиихэ сагтаа түрүүшын түрэлhөө дахалдажа ерэhэн хуби заяанайнь ямар нэгэн дахабари бии байжа болодог.

              Энэ ушартай холбоотой юун бии байгаа юм гэхэдэ, тэрэ 1691 оной мори урилдаанда хабаадажа, Канси эзэн хаанай мори жолоодохоёо байhан хитадай залуу сэрэгшэн урилдаанай болохоhоо урда тээ нэгэ айхабтар шанга бөөдэ хандажа, сэржэм үргүүлhэн байгаа юм. Монгол хүнэй унаад гүйлгэжэ ябаhан мориной урилдаанда эзэн хаанай моринhоо түрүүлхэеэ забдаа hаань, мориниинь бүдэрхэ болтогой гэhэн шанга сэржэм байгаа. Теэд тэрэ урилдаанда түрүүлжэ ерэhэн монголой морин дээрэ жолооень барижа hуугаад ерэhэн хүн үгы байжа, тэрэ сэржэмынь энэ урилдаанда хабаадаhан буряад-монголой хүрин хээр хүлэгые дайрангүйгөөр үлэhэн юм. Тиигэбэшье сэржэмынь тэрэл зандаа үлэжэ, нэгэ дахин хэзээшьеб даа, нэгэ сагта, энэ хүлэг мориной хойшонхи түрэлдөө дахинаал манжуур изагуурта эзэн хаанай моринтой мүрысэхэ болоо hаань, тэрэ сэржэмэйнь нүлөөн буужа ерэхэнь заатагүй байhан байгаа.

          Халха Монголой эрхэ сүлөөе Хитад Уласай Канси эзэн хаанhаа нюрган дээрээ асаржа ерэhэн буряад-монголоймнай хүрин хээр тэрэ үнгэрhэн сагhаа хойшо хэды дахин түрэлөө урилжа түрэбэшье, дээдэ үеынгөө үйлэ хубиин заршамаар дахинхи түрэлдөө сагайнгаа ерэхэдэ, баhал манжын эзэн хаанай моринтой урилдаанда заабол гараха табисууртай байhан байба гээшэл даа.

              Яагаад бэ гэхэдэ, дэлхэйн хоёрдугаар дайнай үедэ, СССР-эй арми 1945 ондо Хитадай зүүн-хойто хизаар эзэмдээд байhан японой сэрэг бута сохиhоной удаа тэндэhээ 1946 ондо сэрэгээ гаргаhан байна. Энэ үедэ  японецуудай тогтооhон Маньчжоу-Го Уласые ударидажа байhан Пу И эзэн хаан болбол энээнhээ урид сагуудта Хитад Уласые зонхилжо байhан манжуур уг изагуурай hүүлшын эзэн хаан байгаа юм. Канси эзэн хаанhаа захалаад, Хитадай манжуур угай эзэн хаашуул араб моридые худалдажа абадаг зандаа байжа, мүн баhа Пу И эзэн хаандашье нэгэ hүрэг араб үүлтэрэй морид бии байгаа. 1945 ондо Пу И эзэн хаан зүблэлтэ армиин сэрэгшэдээр баряанда абтажа, саг зуура харуул доро хаагдаhан байгаа юм. Тэрэнэй эд зөөринь хуряагдажа, СССР руу асарагдаhан байгаа. Гэбэшье Пу И эзэн хаанай элинсэг хулинсагуудhаань үлэhэн гүйгөөшэ морид мүн баhа хуряагдан абтаад, СССР гүрэндэ асарагдангүй, харин СССР-эй мэдэлдэ байhан КВЖД түмэр замай дарганарай харюусалга доро түмэр замайнгаа харуулай ажалда хэрэглэжэ байхыень үгтэhэн байгаа. 1952 оной декабриин 31-дэ И. Сталинай шиидхэбэреэр КВЖД түмэр зам Хитад Уласта үгтэжэ, тэндэ ажаллажа байhан СССР-эй алба хаагшад 1953 оной эхиндэ СССР руу ерэхэдээ, тэдээндэ үгтэhэн Пу И эзэн хаанай моридые асараад ерээ бэлэй. Тэрээхэн үедэ Хурамхаанай аймагай Могойтын МТС-эй захирал, ехэ шуран бэрхэ, еврей яhанай Ананий Израилевич Сосновский гэжэ хүн Улаан-Yдэ ерээд байhанаа, КВЖД-hээ ерэhэн түмэр замай дарганарhаа тэдэнэй асарhан Пу И эзэн хаанай хоёр хурдан азаргануудые худалдажа абаhан байгаа юм. Тэдээндээ «Пожар» ба «Бодрый» гэжэ нэрэнүүдые үгөөд, заримдаа унаад ябадаг байhанаа, 1955 ондо Ананий Сосновский Могойтынгоо МТС-hээ болижо, Улаан-Yдэ ерэхэдээ, тэдэ хоёр моридоо Аргатын сомоной Калининай нэрэмжэтэ колхоздо худалдаад ябаа юм.

              ...Тиигэжэ энэ Хоёр Аргатын дунда боложо байhан мори урилдаанда Бэлигтуев Виличкэйн унаад ерэhэн буряад-монголоймнай хүрин хээр морин манжын уг изагуурта Пу И эзэн хаанай гүйгөөшэ моринтой урилдаха болоhон байгаа бэлэй. Тиигээд байхадань, тэрэл 1691 ондо Халха Монголой Долоон нуурта хоорондоо урилдаhан Буряад Монголой хүрин хээр ба Канси эзэн хаанай гүйгөөшэ морин хоёр хойшонхи түрэлдөө иимэ hонёор дахинаа уулзажа, урилдажа байhанииень арсахын аргагүй байгаа hэн. Тиигээ болбол тэрэ аяар хэзээ 1691 ондо Канси эзэн хаанай мориной жолоошоной шанга бөөгөөр үргүүлhэн сэржэмынь мүнөө эндэ манжын  Пу И эзэн хаанай моринтой урилдажа ябаhан Бэлигтуев Виличкэйн буряад-монгол хүрин хээр морин дээрэ тудажа магадгүй болоно. Хэрбэеэ тэрэнэй манжын Пу И эзэн хаанай моринhоо түрүүлхэеэ забдаа hаань, тэрэ сэржэмэй хүсөөр Бэлигтуев Виличкэйн буряад-монголой хүрин хээр морин бүдэрхэ ёhотой болоно.  
        

  1957 оной намжаа hайхан зунай саг. Хоёр Аргатын дунда боложо байhан Калининай нэрэмжэтэй колхозой ажалшадай зунай Сурхарбаан түлэг дундаа ябажа байна. Мори урилдаанда хабаадагшад эсэсэй зурлаада дүтэлэн, тооhо бурьюулан гүйлгэлдэжэ ябанад. Хамагай түрүүндэ Бэлигтуев Виличкэйн унаад ябаhан хүрин хээр дүүлин хурданаар оодорhоор оодороод, манжын Пу И эзэн хаанай мори хойноо хаяжа эхилбэ. Эгээл энэ үедөө буряад-монгол хүрин хээр хүлэгнай гэнтэ, ямаршье шалтагаангүйгөөр, огто ойлгохын аргагүйгөөр урда хоёр хүлнүүд дээрээ бүдэршэбэл даа. Тиигэбэшье тэрэ дары өөдөө бодон, зугшье гэжэ зогсонгүй, урагшаа оодорhон зандаа байба. Дээрэнь жолооень барин оодоргожо ябаhан Бэлигтуев Виличкэй бэеынгээ урагшаа тэгүүлhэн хүсэндэ абтажа, моринойнгоо нюрган дээрэhээ урагшаа дүүлин, унан алдабашье, тэрээхэн нюдэ сабшахын хоорондо моринойнгоо дэлhэ саб шүүрэжэ үрдиhэн байжа, газарта унангүй, моринойнгоо дэлhэ татан, моринойнгоо хурдан гүйдэл дунда моринойнгоо нюрган дээрэ тэрэ дарыгаа hөөргөө абиран hуушаба. Тиин Бэлигтуев Виличкэйн хүрин хээр морин бүдэрhэнhөө боложо, Пу И эзэн хаанай мориндо нэгэ жаа сагаа алдабашье, урилдаанай hүүлшын зурлаа болотор эзэн хаанай мори дахинаа хойноо хаяжа, урид гаража ерэhэн юм. Үнэхөөрөө тэрэл 1691 ондо хоорондоо урилдаhан Канси эзэн хаанай морин ба буряад-монголоймнай хүрин хээр хоёр дахинаа уулзаа юм байна даа гэжэ hанахань лабтай hэн.

          Энэ гайхамшагта мори урилдаа хаража байhан зоной дунда Бэлигтуев Виличкэйн наhанайнь хани нүхэр, тэрэ үедэ хоритойхон наhатай (мүнөө наян табатай) Евдокия Раднаевна жэлтэйхэн Сэдэб хүбүүгээ гар дээрээ баряад зогсожо байгаа юм. Энэ түүхэтэ мори урилдаае мүн баhа тэрэ үедэ үхибүүн наhандаа ябажа байhан бишье хараха азатай байhамби.

            Тиигэжэ эндэ бэшэгдэhэн буряад-монголойнгоо агууехэ хүрин хээр хүлэгэйнгөө, тэрэнэй жолоо барижа ябаhан буряад арадаймнай эрхим хүбүүдэй нэгэн болохо Бэлигтуев Виличкэйн нэрэ солыень магтаха хүсэлдэ абтажа, энэ хөөрөө бэшэбэб. Бэлигтуев Виличкэ ахатамнай сэбэр сэхэ бодолтой, hайн hайхан hанаатай, шадамар бэрхэ хүн hэн.