Эдир репортёрнууд һуралсал гараа

Юрэнхылэгшын грантын мүнгэн шанда хүртэһэн «Сэлэнгэ, Зэдын аймагуудаар эдир сэдхүүлшэдэй хизаар ороноо шэнжэлэлгын аяншалга» түсэлэй зорилгын ёһоор эдиршүүл хараһан ойлгоһоноо түрэл хэлэн дээрээ хөөрэхэ дадалтай болохо, шэнэ һонин юумэ онсолон, шагнагшадай анхарал татан һонирхуулха аргануудые мэдэхэ, гэрэл зураг буулгаха, түрэл хизаар, түүхэ тухайгаа һайн ойлгосо абаха, юрэнхы мэдэсэеэ үргэдхэхэ, сэдхүүлшэдэй ажал тухай эхин ойлгосотой танилсаха гэһэн зорилготой байгаа. Түсэл бэелүүлгын бэлэдхэлэй үедэ һурагшад эдир репортёрнуудай онлайн-һургуули гараа. Эдир сэдхүүлшэд долоон хоногой туршада сэлгеэ Сэлэнгэ, зэрэлгээтэ Зэдэ нютагуудаар ябахадаа, абаһан мэдэсэеэ хэрэг дээрэ бэелүүлэн, мэдээсэл, найруулгануудые бэшээ, интервью абаа, гэрэл зурагуудые буулгаа, репортаж ФМ радиогоор ябуулаа, сэхэ эфиртэ мэдээсэл үгэжэ байгаа. Уласай 7 аймагһаа сугларһан эдир репортёрнуудай хэһэн хөөрөөнһөө  хэһэгүүдые дурадхая.

Ринчинова Саяна, Зэдын аймагай Дээдэ-Үшөөтэйн дунда һургуулиин һурагша:

- Июниин 19-дэ Сэлэнгын аймагай Асын дасан хүрэжэ ерээбди. Соржо Чимит ламаһаа  би интервью абааб. Чимит лама бидэниие дасанай түүхэтэй  танилсуулаа. «Түбдэн Даржалин» гэдэг Асын дасанай сэсэрлиг намда ехэ һайшаагдаа. 2019 ондо Талын Харганада арад зон элдэб  янзын ургамал, модонуудые һуулгаа. Хоёр жэл соо энэ хэрэгтэ мянгаһаа үлүү  хүнүүд туһалаа. Асын дасанай  шэрээтэ Содбо Айсуев сэсэрлигтэ нэрһэ, шасаргана суглуулхыень дуратай зониие урижа байна.

Энэ һайн ажал хэһэн дасанай ламанарта ехэ баяр, урагшатай байхыень хүсэнэбди! Буян хэһэн хүнүүдэй нэрэнүүд Асын дасанай наһанай ном руу оруулагдаха.  Нэгэ хэдэн жэлэй саана Асын дасан ерэжэ, сэсэрлигэй ургамалнуудаар бэеэ аргалжа байхыень хүсэнэбди.

Зэдын аймагай Доодо Бургалтайн дунда һургуулиин һурагша  Нанзатова Олеся:

- Дампил Гомбоевой субарга Цайдам гэжэ газарта бодхоогдоһон байна. Бидэ энэ субаргада гарагай хоёрто хүрэжэ ерэбэбди. Буддын шажанай Хамба ламын тушаалда 19 жэлдэ һууһан Дампил Гомбоев 1831 ондо хатагин угай айлда түрэһэн юм. Эрдэм ехэтэй, дэлгэр һайхан сэдьхэлтэй хүн байһан юм гэжэ хизаар ороноо шэнжэлэгшэ Николай Дабаевич маанадта хэлээ. Дампил Гомбоев арад зоной дунда Гомбын Хамба гээд алдаршаһан байгаа. Иимэ субаргануудые хаража ябахада, хүнэй досоо һайн болоно. Бидэ түүхэеэ мартаха ёһогүйбди. “Элдэб хохидол гашуудал үзөөд, амарха аргаяа, нойроо алдаад байхада, сэдьхэл амгалан тайбан болгохо аргатай”, – гээд,  Хамба лама Дамба Аюшеев энэ субарга тухай хэлэдэг.

Дарина Цыренжапова, Санагын дунда hургуулиин 7-дохи ангиин hурагша:

 - 2022 оной июниин 18-hаа Сэлэн­гэ, Зэдээр аяншалгада гарабабди. Улаан-Yдэ хотоhоо эхилээд, Ангир нуур хүрэтэр замда ябахадамнай, «Буряад үнэн» Хэблэлэй байшанай ветеран, мэдээжэ сэдхүүлшэн Ни­колай Дабаевич Бадмаринчинов ехэ hонирхолтой хөөрөө дэлгэбэ. Бүхөөр хадууһанаа тэмдэглэхэм.

«Щучье озеро» гээшые бидэ Сур­хайта нуур гэнэбди. Энэ ехэ буруу юм байна.

Шаргал нуурай оршондо ажаhуудаг зон адуунай бэлшэжэ байхада, hүниин хахадта шар­гал азарга хаража, нэгэ гүүень үрэжүүлдэг байгаа.

Тамшын дасанай Лхама сахюусанай унаа - шаргал элжэгэн. Лхама сахюусан эхэнэр юм байна. Цамай хуралай болоходо, дасанай үүдэнэй тушаа урдань алтан сэргэ (оленный камень) байдаг hэн. 2-3 үдэрэй турша соо шаргал азаргаяа эдеэлүүлэнгүй, уяанда байлгадаг бэлэй. Хоолгүй байhан азарга ехэ сухалтай, дошхон болодог байгаа. Тэрэниие Лхама сахюусан унаад, ойро тойрон газараа хаража, эрьежэ байдаг.

Наранги Цырендоржын, Галтайн дунда һургуулиин табадахи ангиин һурагша:

- Сэлэнгын аймагай дүрбэн гоё газараар аяншалаабди. Эгээ ехээр намда Бултумуурай дасан һайшаагдаа. Энэ дасан ойн дунда, үзэсхэлэнтэ һайхан газарта байна. Тэндэ би хөөрхэн үрхэ харааб, һонин юумэнүүдые дуулааб. Сэлэнгын аймаг ехэ гайхалтай нютаг байна даа! Энэ нютагта маанадые һайнаар угтажа, хониной мяхаар, амтатай бообоор, сагаан эдеэгээр хүндэлжэ байгаа. Бидэ ехээр баярлаабди.

Саша Рабдаева, Зэдын айма­гай М.Д.Цагановай нэрэмжэтэ Дээдэ-Үшөөтэйн дунда һургуулиин һурагша:

- Июниин 21-дэ бидэн Юрөө ню­тагаар аяншалаабди. Юрөөгэй дасан ошообди, наһанай һайн нүхэртэй болгожо, һанаһан хэрэгээ бүтээхэ эрхэ олгодог 13-дахи Хамба лама Намжил Лайдаповай субаргада мүргөөбди.

Һүүлдэнь «Юрөө» СПК ошожо, хони хиргаха газарта мастер-класс хараабди. «Юрөө» гэжэ нэрэ энэ ажахы 2002 ондо абаа. 9 мянган хонитой, 1500 үхэртэй баян ажахы байна. Таряа талха, элдэб тэжээлшье тарина.

Ажалта үдэрэй халуун үе байгаа. 9 мянган хони хэды сагай туршада хайшалнаб, энэ нооһоор юу хэдэг юм гэжэ Содном Будацыренович Доржиевтай зугаалааб. Тэрэ минии асуудалнуудта тодо харюунуудые үгөө. Ташарһаа хүбүүд ерэжэ, хир­галганда туһалдаг байна. Тэрэ би­дэндэ энэ ажалай онол аргануудые харуулаа. Үшөө тиихэдэ би гурбан нооһо хайшалагшадтай зугаалааб, тэдэн дуратайгаар асуудалнуудтам харюусаад, «Зэдын галзуу хүүхэн» гэжэ наадалан һагад намайе хэлээ. Энеэлдэжэ байгаад, тайбанаар зу- гаалаабди. Ажалшад һайн һанаатай, зугааша хүнүүд гэжэ ойлгооб. Намда тэдэн ехэ һайшаагдаа. Дахин ерэхэ­дэмни, ажахытнай үшөө баян, томо, бэетнай элүүр һайн угтажа байхы­ень хүсөөб.

Хэзээб даа заатагүй иишээ ерэ­жэ, хони хайшалжа һурахаб гэжэ һананаб. «Юрөө» СПК-гай ажалшад­та баяраа мэдүүлнэб, хамаг һайн һайханиие хүргэнэб!

Дари Буянтуева, Хориин айма­гай Ааланай дунда һургуулиин 11-дэхи ангиин һурагша:

- Июниин 21-дэ бидэ Сэлэнгын аймагаар ябажа дүүргээд, Зэдын аймаг хүрөөбди. Үдэшын долоон сагта Сагаан нуур ерээбди. Хуу бул­тадаа уһа ойможо, шабар бэедээ түрхижэ, харгын шалаа гаргабабди, харин хэдэн үхибүүд уһанда шунгаа, хүхилдөө.

Тиигээд үдэшын юһэн сагта Дэрэстэйн дасан ерээбди. Шэрээтэ Жаргал лама маанадые угтажа абаад, сай уулгаа, хүндэлөө. Тиигээд Цогчин дуган орожо, үргэл хээд, олон бурхадта мүргэбэбди. Манай бүлэгэй гэшүүн Баярто Бухаев Жар­гал ламаһаа интервью абаба. Жар­гал лама дасанай түүхэһээ хөөрөө. Тобшохоноор дамжуулаа һаа, иимэ болоно: “Энэ дасан 1747 ондо баригдаһан намтартай, дасанай са­хюусаниинь – Жамсаран сахюусан болоно. Үнгэрһэн зуунай гушаад онуудаар дасан һандаргагдаһан, ламанарынь хамалганда абтаһан байна. Тэрэ үеһөө үлэһэн гэршэ – хуушанай дасанай хирпиисэ. Урда сагта хэгдэһэн хирпиисын нэгэ тала­да монголшуудай хас тамга үлэнхэй. Жаргал ламын хөөрэһөөр, мүнөө үедэ ехэ хуралда долоон ламанар сугларан, хурал хурадаг, харин ан­хандаа энэ дасан 150 ламанартай байгаа.

Һонирхолтойнь гэхэдэ, дасанай орой өөдэ хараа һаа, элдэб тарни, зурагууд зураатай гэжэ ажаглахат. Эдэ бүгэдэ нютагай хүбүүн уран зурааша Содном Базаровай ажал юм. Иигэжэ Зэдын аймагта манай түрүүшын үдэр үнгэрөө. Жаргал багшада хөөрөөнэйнь, амтатай- гаар хүндэлһэнэйнь түлөө баярые хүргэнэб.

Сарана Лыгденова, Улаан-Үдэ хотын 32-дохи һургуулиин 9-дэхи ангиин һурагша:

- Зэдын аймагай Атаган-Дэрэс- тэйн дасан ошообди. Хэрэгнай хуу бүтэсэтэй байг гэжэ тэндэ бидэ мүргөөбди.

Энэ дасан атаган угайхид бай- гуулһан байна. 1930-аад онуудаар дасан һандараа. 2002 онһоо нюта­гай зон дасанаа һэргээгээ. Минии эжын нагасанар атаган дэвээнтэй угһаа гарбалтай. Эгээн баруун та­лын атаган угтан Цагаатай нютагта ажаһуудаг. Атаган угайхид ехэ хатуу, шанга, сэрэгшэ зон байһан. Агнуури хэхэ, харбаха, морёор һайн гүйлгэжэ шадаха хүнүүд байһан гэжэ би омо­горхоноб.

Адиса Батомункуева, Буряадай Үндэһэтэнэй 1-дэхи лицей-интерна­дай шаби:

- Июниин 23-да бидэ, «Мүнгэн хонхонууд» гэһэн дуунай студиин­хид, клип буулгаабди. Зэдын айма­гай Дээдэ Үшөөтэй нютагай Балда­новтанай малай байра ошожо, «Бад­ма» гэһэн дуунда зураглааша Алдар Загдаев клип буулгаа. Клиптэмнай энэ айлай Хэшэгто, Буян гэжэ хүбүүд дуулаа. Зэдэ нютагай hайхан байгаа- лида буулгаһан клипнай бултанда һайшаагдаха гэжэ һананаб.

Хэшэгтэ Буян хоёрой аба эжыдэ, Алдар Загдаевта, Оюна Чимитов­надаа халуун баяраа мэдүүлнэбди. Сэлэнгэ, Зэдээр аяншалжа ябаха­дамнай, нютагай зон маанадые ехэ хүндэлөө, буряад хэлэеэ үргэжэ ябанат гэжэ хэлээ, һайниие хүргөө. Бидэшье баярые хүргэнэбди.

Саша Рабдаева, Зэдын айма­гай М.Д.Цагановай нэрэмжэтэ Дээдэ-Үшөөтэйн дунда һургуулиин һурагша:

- Июниин 21-дэ бидэн Зэдын аймаг ерээбди. Нэн түрүүн Номто уулын хормойдо оршодог Атаган-Дэ­рэстэйн дасан хүрөөбди. Бидэниие ехэ хүндэтэйгөөр угтаа. Борьёогой суута хониной мяханай буузаар, ам­татай бообоор, столоор дүүрэн баян эдеэгээр хүндэлүүлээбди. Дэрэстэй нютагай эдэбхитэн, дасанай барилга эмхидэгшэдэй нэгэн Татьяна Чулту­мовна Цыренова дасан тухайгаа би­дэндэ зугаалжа үгөө. Зэдынгээ газар дээрэ Буряад оронойнгоо айлшадые дулааханаар угтахадань, би түрэһэн аймагтаа ерэһэндээ ехэтэ баярлааб. Сугтаа ябаһан нүхэдтөө һайнаар аяншалжа, һонин юумэ хаража, һанаа дүүрэн бусахыень хүсэнэб.

Июниин 22-то Табангууд- Үшөөтэйн дасанда мүргэжэ, нютагаа ерэһэндээ ехэ баяртайб. Дасанай шэрээтэ Баяр ламхай бидэниие һүнэй дээжэтэй угтаад, таанадай сагаан харгын түлөө гэжэ айлад­хаа. Гороолоод, дасанда ороходом­най, Баяр ламхай дасан тухайгаа зугаалаа, ном уншаа. Һүүлдэнь бултандамнай номуудые бэлэглээ. «Мүнгэн хонхонууд» гэжэ бүлгэмэй хүүгэд дуугаа дуулажа, Жамсаран сахюусаниие баярлуулаа. Табангууд- Үшөөтэйн дасан 2009 ондо нээгдээ. Баяр ламхай – мэдээжэ эрдэм­тэн Доржи Банзаровай уг гарба­лай хүн юм. Энэ дуганай барилга ударидаһан байна. Д. Банзаров ту­хай асуудал табихада, Баяр ламхай Булад Цыденжапович Шагжитаров энэ асуудалда харюусаха гээ.

Доодо-Үшөөтэй Петропавловка хоёрой хоорондо оршодог Доржи Банзаровай хүшөө ошообди. Тэндэ Булад Цыденжаповичһаа интервью абааб. Минии бүхы асуудалнуудта харюусаа, Доржи Банзаров тухай зугаалаа. Булад Цыденжапович ин­тервьюгэй һүүлдэ минии Валера үбгөөгэй аба Шону үбгөө тухай зу­гаалаа. Манай уг гарбалай хүнүүдые һайн мэдэхэ байна гэжэ ойлгооб. Үбгэн абын аба Радна 1941-1945 онуудта дайнда ябаа. Намайе аба­тайгаа ехэ адлихан байнаш гэхэдэнь, би гайхааб. Рабдаевай уг гарбал ехэ шанга гээ. Доодо-Үшөөтэйдэ Рабда­евай, минии ойро болоно, нэрэмжэ­тэ гудамжа бии гэжэ омогорхоноб. Доодо-Үшөөтэйгөөр уг гарбалайнгаа эхинэй тоонтоор аяншалһандаа, да­санда мүргэһэндөө, минии сэдьхэл баярлана. Булад Цыденжаповичта баяраа мэдүүлнэб.

Сойжина Доржиева, Хэжэнгын дунда hургуули:

- Зулгы hайхан зунай үглөө аян­шалгын үшөө нэгэ үдэр эхилбэ. Зэдэ, Сэлэнгын аймагуудаар 8 хоногой туршада элдэб hонирхолтой га­зарнуудаар ябажа, сэдьхэл дүүрэн гэртээ бусахамнай. Харгыдаа ябаха­даа, хараhан дуулаhанаа бултыень толгойдоо хадуужа, сүлөө сагай болоходо, саарhан дансада оруулха түсэбтэйб.

Эртэ үглөөнһөө наран улам шангаар шарана. Харгын хажуу- гаар ноб-ногоон ургамал урганхай. Автобусой шэлэй саанаhаа үнгын сэсэгүүдэй хангал намда хүрэнэ гү гэжэ hанахаар. Манай хүрэжэ ерэhэн субарга тон гайхалтай. Энэ субаргын досоо орожо мүргөөбди. 8-дугаар Хамба лама Чой Василинда (Чой Башлиин) зорюулагданхай. Сартуул- Булагай дасанай оршон байдаг юм. Энэ субарга өөрын эрдэмтэй – ажал хүдэлмэри оложо ядаһан зондо түргэн туһа хүргэхэ аргатай.

Зэдын аймагай Улзарта болоһон мастер-класс

Зэрэлгээтэ Зэдэ нютаг ехэл һайхан байна. Оршон тойронхи байгаали үзэсхэлэн. Энээн тухай хөөрэжэ үгэһүүб. Хара үглөөгүүр Зэ­дын үргэн тала үглөөнэй дулаахан һэбшээхэнээр угтаба. Автобусой сонхоор шанга наранда шаруулжа ябаһан бидэндэ ехэл зохид байба. Тала дайдаарнь хонид бэлшэнэ! Хангал татаһан сэсэгүүдэй үнэртэ тархияа эрьехээр. Багахан хада өөдэ гарахадамнай, оршон тойрон­хи газар дайда альган дээрэ мэтэ үзэгдэнэ. Тээ саана Зэдэ гол мэлмэр­нэ. Хадануудынь бүшмэг ой модотой. Хүбхэн ургашаһан элдэб шулууну­уд яар ябта. Саг зуурын бороогой һүүлээр ялагар наран гарашаба. Тээ холо, хадын наагуур долоон үнгэтэ һолонго татаба. Манай аяншалгын үглөө иимэ һонирхолтойгоор эхилээ. Аадар бороогоор сэржэмдүүлээбди. Аяншалгамнай аятай зохид байха гэжэ бодоноб.

Дари Буянтуева, Хориин айма­гай Ааланай дунда һургуулиин һурагша:

- Сэдьхэлэй баяр юун бэ гэжэ хэзээ нэгэтэ бодоһон байна гүт? Минии һанахада, сэдьхэлэй баяр гээшэ хүнэй досоо түрэдэг мэдэрэл. Тэрэ мэдэрэл манай үдэр бүри ха­ража ябаһан Зэдэ, Сэлэнгын тала дайда шэнги үргэн, һайхан шэнгеэр һанагдана ...

Тала хадаа буряад зондо ехэ удха ушартай, илангаяа тала газарта түрэһэн зондо. Юундэб гэхэдэ, удаан дүрбэн хана соо хүн байхадаа, до­соонь уйтаржа, хүн сухалтай боло­шодог. Харин таладаа гарахадаа, тэрэнэй сэдьхэл зүрхэн хабшууһаа сүлөөржэ, бэень амаржа, досоонь баһал тала шэнги үргэн болошодог.

«Сэлэнгэ, Зэдын аймагуудаар эдир сэдхүүлшэдэй хизаар ороноо шэнжэлэлгын аяншалга» гэhэн түсэлөөр бидэ 30 гаран үхибүүд ехэ шэдитэ газарнуудые хараабди. Бүхы дасангуудаар, субаргануудаар, нан­гин шүтөөнэй газарнуудаар ябажа, түүхэ домогуудыень мэдэхэ боло­бобди.

Тиигээд гоё талануудые, нуурнуудые, аршаануудые хаража гараад, сэдьхэлни баясажа ябаа.

Гэртээ байхадаа, танил, түрэл бай­гаалияа харажал байхаш, өөрынгөө таһалга соо һуужа, элдэб янзын хэ­рэгтэй хэрэггүй юумэ бодомжолхош. Харин наашаа ерэжэ, ондоо оршон байгаали хаража, бэеэ, сэдьхэлээ амаруулааб, олон нүхэдтэй болооб, шэнэ юумэ мэдэхэ болооб, эдэ ню­тагуудай хүндэмүүшэ заншал хара­жа гайхааб. Досоомни зэрэлгээтэ сэлгеэн үргэн тала шэнги болошоо. Харгыһаа хэдышье эсээ һаа, ехэ ба­яртай, жаргалтай байнаб. Манай Бу­ряад орон ямар гоё газар нютагууд­тай гээшэб гэжэ омогорхожо ябанаб. Энэ түсэл ехэ һонин, олон юумэндэ һургаа: буряад хэлэеэ баяжуулнаб­ди, хүнүүдтэй зохидоор хөөрэлдэжэ һуранабди, шажан мүргэлөө мэдэжэ, дасанда зүбөөр бэеэ абаад ябахые ойлгонобди, нүхэсэжэ, харилсажа баярланабди... Маанадые дахуулжа ябаһан багшанарта ехэ баярые, энхэ амгалан һуужа байхыень хүсэнэб. Үшөө олон ондоо үхибүүдые буряад хэлэндэмнай һургахатнай болтогой!

Таисия Мархаева, Захааминай аймагай Санагын дунда һургуулиин буряад хэлэ, уран зохёолой багша:

Ангир нуурай эрьедэ

Эртэ үглөөгүүр

Аалин намдуу,

Агаар тэнюун.

Аляа шубууд

Аятай гоёор жэргэнэ.

Шаргал нуур

Альган дээрээ

Шаргал наранай туяа

Тодон абана жэгтэйгээр.

Энээхэн үглөөнэй байдал

Энээхэн наhандаа золгоhондоо,

Хуби заяандаа баяртайб.

Хани нүхэдтэеэ жаргалтайб.

***

Элдин Буряад талаараа,

Элhэтэ үргэн нютагаараа

Эдир сэдхүүлшэн хүүгэд

Эблэрэн аяншалгада гараба.

Түүхын хуудаhа уудалан,

Түмэн зондоо дуулгахаяа

Ирагуу дуунуудаа зэдэлүүлжэ,

Энеэдэ наадаяа дэлгэхэеэ

Балга балгаар суглуулан,

Сэсэн бодолоо хурсадхан,

Нангин шүтөөнтэй Сэлэнгэ, Зэдээр

Сэдьхэлээ арюудхан аяншалнад.

«Мүнгэн хонхын» жэнгирээн соо

Сээжэ садхалан ябана ха.

Эхэ Буряадайнгаа дайдые

Энхэрэн байжа шэртэнэ ха.

Үбгэн буурал түүхэшэнhээ

Үнэтэ үгэнүүдыень хадууна.

Түүхэ домогой абдарhаа

Хүртэхэ хубитайдаа жаргалтай.

Алтан шара сэсэгтэй

Алтаргана hалбаран угтана.

Үни сагай түүхые

Уудалуулха хүсэтэй байбал.

Иимэ баян дайдатай

Энхэ түрэл нютагаа

Эдир наhанhаа шэнжэлжэ,

Эрдэм бэлигээ хурсадхагты,

Түүхын хуудаhа иража,

Түмэн зондоо хүргэгты,

Буряад уян хэлээрээ

Булта хөөрэлдэжэ ябагты –

Буряадай эдир репортёрнууд!