Буряад хэлэ үзэхэ «арга»

Һүүлшын 50 жэлнүүдэй туршада Россида арбаад хэлэн үгы болоо: южномансийска (1960-аад оной һүүл багта), сойотско (1970-аад онууд), са­халинска-айнска (1975-аад онууд), юг­скэ (1990-ээд онуудай эхин), орочско (2008-онууд), камасинска (1989-ону­уд), западномансийска (2000-онууд), сиреникскэ, эскимосско (1997-онууд), керекскэ (2005-онууд), восточноман­сийска (2018- онууд) [филологиин эрдэмэй кандидат Ольга Казакевич, МГУ].

Хэлэнэй үгы болоходо, хэлэн дээ­рэ үсөөн хүн хөөрэлдэһэнһөө бэшэ, харин үдэр бүриин ажабайдалда хэлэеэ хайшан гэжэ хэрэглэнэб, яряанай хэлэн боложо шадана гү, арад зон хэлэн дээрээ үдэр бүри хөөрэлдэнэ, юрын байдалдаа хэрэглэнэ гү – эдэ мэтын олон ушарһаа дулдыдана гэжэ эрдэмтэд тэмдэглэ­нэ. Харин тиихэдэ, СМИ ба уран зохё­ол соо хэлэн хэр хэрэглэгдэнэб, энэ баһа гол шухала гэжэ хэлэгдэнэ.

Хэлэеэ үри хүүгэдтээ дамжуулха асуудал ехэ шухала болоод байна. Юундэб гэхэдэ, ургажа ябаа залуушуулдаа хэлэеэ дамжуулха арга шадабари үгы болоо һаа, хэлэн үгы болохо.

Хэлэеэ мэдэхэ томошуулнай хэ­лэеэ алдахагүйн тулада нэн түрүүн үхибүүдээрээ түрэл хэлэн дээрээ хөөрэлдэхэ ёһотой болоно, ондоо арга үгы.

Буряад хэлэеэ мэдэхэ хүнүүд жэлһээ жэлдэ үсөөрнэ, юундэб гэ­хэдэ ехэнхи зон ород хэлэ ажабай­далдаа, һургуулидаа, хүүгэдэй сэ­сэрлигтэ хэрэглэнэ. Тиихэдэ хэлэеэ яряанай хэлэн болгожо, үдэр бүриин ажабайдалда хэрэглэхэ, буряад хэлэ­еэ хүгжөөхэ аргануудые бэдэрхэ тон шухала.

Тиихэдээ багша буряад хэлэ ямараар заажа, үхибүүдые һонирхуулхаб? Хайшан гэбэл буряад хэлэ хүнүүд дуратайгаар үзэхэб, ямар арга хүнгэн байхаб гэхэ мэтэ олон асуудалнууд гарана. Энэ ажал ма­най республикада буряад хэлэнэй багшанар һургуулинуудта, хүүгэдэй сэсэрлигүүдтэ ехэ амжалтатайгаар ябуулна.

Буряад хэлэеэ хүгжөөхэ гэжэ ма­най бүлгэм (Санжиева Д.С., Иванова С.Н., Будаин С.М., Бадмаева Б.Ж., Иринчинова Ц.Б. г.м.) Улаан-Үдын гушан гурбадахи гимназиин буряад хэлэнэй багша, хэлэ бэшэгэй эрдэ­мэй кандидат Эржэна Сергеевна Доржиевагай ударидалга доро 2021- 2022 һуралсалай жэлэй хугасаа соо хүүгэдэй сэсэрлигэй ба һургуулиин үхибүүдтэ «Арга» гэжэ наада заажа, һургажа, энэ нааданай түрүүшын туршалгануудые хэһэн байна.

«Арга» гэжэ нааданай ёһоор, наадагшад аяншалга хэжэ, наадангаа һурана: хүнгэнөөр үгэнүүдые һанана, мэдүүлэлнүүдые зохёоно, элдэб даабаринуудые дүүргэнэ. Наадан болбол: «Гэр бүлэ», «Ой модон», «Бай­гаали», «Байгал далай», «Сагаалган», «Сурхарбаан», «Табан хушуун мал», «Амитад», «Загаһад», «Шубууд» – гэһэн сэдэбүүдтэй.

Буряад хэлэеэ шудалха, үзэхэ гэһэн хүнүүдтэ «Арга» гэжэ наадан хэрэгтэй гэжэ һанагдана, тиихэдээ энэ наадамнай Президентын грантаар хангагдаа.

АНО КЦ «ЭТНОПЛАНЕТА» Президентын грант шүүжэ, энэ һонирхолтой наада бүтээгээ. Олон багшанарай ба наадагшадай һанамжаар, энэ наада ямаршье хүн – хүгшэн залуугүй наадажа шадаха, ехэ һонин, удхатай. Буряад хэлэеэ үзэхэ һанаатай хүнүүдтэ ехэ туһаламжа болоно.

Мүнөө үе сагта түрэл хэлэеэ мэ­дэхэ, үзэхэ гэһэн мэдэрэл олонхон хүнүүдтэ бии болоо, тиимын тула энэ наадан арад зондо хэрэгтэй. Тиихэ­дээ түрэл хэлэеэ хүгжөөхын тулада гансашье һургуулида, хүүгэдэй сэ­сэрлигтэ хэлэеэ үзэхэ бэшэ, харин гэртээ, нүхэдөөрөө «Арга» гэжэ наа- данай хүсөөр, буряад хэлэеэ наадан­гаа һуража, түрэл хэлэн дээрээ үдэр бүри хөөрэлдэжэ байха гээшэ ехэл һайшаалтай.

Эржэна ДОРЖИЕВА, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй кандидат