Багаһаа – буряадаараа

Буряад Уласай эрдэм ухаанай болон һуралсалай яаман иимэ һонирхолтой түсэл бэелүүлнэ гээд хэ­лэхэ хэрэгтэй. Буряадай болбосоролой, бодолго нэбтэрүүлгын дээдэ һургуулиин кафедрые даагша, профессор, педагогикын эр­дэмэй доктор Сономбал Цы­денович Содномов тэрэниие ударидажа ябана.

“Монолингвальная ре­чевая развивающая среда в ДОО на бурятском языке” гэһэн сэсэрлигэй үхибүүдые буряад хэлэн дээрэ аман хэлэлгэ хүгжөөлгын түсэл 2020 онһоо нэбтэрүүлэгдэнэ. Нэн түрүүн хэды үхибүүд гэр тойронгоо буряадаар хэр зугаалнаб гэжэ шэнжэлэгдээ.

- Оролто шэнжэлгын удаа гайхамаар дүнгүүд гараһан байна. Аяар 40 про­цент үхибүүд буряад хэлэ ойлгодоггүй, дуугардаггүй гэжэ ойлгообди. Ганса 3,8 процент хүүгэд буряад хэлэ ойлгодог, буряадаар дуугар­даг байшоо, - гэжэ буряад хэлэнэй багша Амгалан Аюшеевна Доржиевагай хөөрэхэдэ, Хэжэнгэдэ түрэл хэлэеэ мэдэхэгүй хүн бии юм гү гэжэ урдаһаань нюдөө бэлтылгээд асуухаар байгаа һэн.

Нэгэ жэл хахад түсэл бэелүүлһэнэйнгээ удаа “Жар­гал” сэсэрлигэй мэргэжэлтэд шэнээр шэнжэлгэ хэһэн байна. Уридшалан хэлээ һаа, баярламаар дүнгүүд гараа.

- Зүб харгы шэлээд, үхибүүдые хүмүүжүүлжэ байһандаа баярлаабди. Бу­ряад хэлэ ойлгожо дуугардаг хүбүүд, басагадаймнай тоо 48 процент болотор нэ­мээ. Мүн ойлгодоггүйшье, дуугардагшьегүй үхибүүднай 16 процент хүрэтэр бага болоһон байна. 8 процент хүүгэднай буряад хэлэ ойл­годог аад, оройдоол нэгэ-хо­ёр үгэнүүдые хэлэжэ шадаха болоо, - гэжэ Амгалан Аюше­евна абаһаар лэ мэдүүлнэ.

Туршалгын талмай­да “Жаргал” сэсэрлигэй наһанай хэдэн бүлэгэй хүмүүжэмэлнүүд оролсоо. Гэхэтэй хамта, 69 буряад, 11 ород болон 2 киргиз уг­тай үхибүүд болоно. Амга­лан Аюшеевна, бэлигтэй хүмүүжүүлэгшэд Биликма Дондокдоржиевна Анзано­ва, Эржен Дашидондоковна Димитдагбаева болон бу­сад хүдэлмэрилэгшэд эдэ 82 үхибүүдтэй үдэр бүри хүдэлжэ эхилээ. Элдэб арга­нуудые өөһэдөө зохёожо, тэ­дэнээ хэрэглэжэ, үхибүүдэй аман хэлэлгэ хүгжөөнэ.

- Хүүгэдэй үглөөгүүр сэ­сэрлигтээ орохоһоонь эхи­лээд, үдэшэ гэртээ ябатарнь, ганса буряадаар харилсажа байгаабди. Теэд хэзээ, хаа­на, юун гэжэ багашуултай хөөрэлдэхэб, харилсахаб гэжэ хаанашье шэнжэлэгдэн бэшэгдээгүй, заагдаагүй байгаа. Өөһэдынгөө хүсөөр хэлсэхэ, зугаалалдаха үгэнүүдые бэшэжэ эхилээб­ди. Жэшээлбэл, угтахадаа, хоол барилгын газар, газаа сэнгүүлхэ сагай үедэ хэлэ­хэ үгэнүүдые бага багаар сээжэлдүүлһэн байнабди. Үхибүүд үгэнүүдые шагнажа, тэдэниие ойлгожо шадаха болоно, буряадаар холбо­жо, дуугаржа һурана, - гэжэ хүмүүжүүлэгшэ Биликма Дондокдоржиевна түсэл ябуулга тухай ойлгуулна.

Ород болон киргиз уг­тай үхибүүд түсэлэй үедэ бусадһаа үлүүгээр буряад хэлэндэ һуража эхилээ.

- Киргиз угтай басага­наймнай хүгшэн эжынь буряад юм. Олон жэлдэ Киргиз Уласта ажаһуужа, һаяхана бага басагатай­гаа нютагаа бусаа. Удангүй үхибүүнэйнь гэртэхинь Хэ­жэнгэ ерээ. Нютагһаа хэды холо байбашье, заахан баса­гаяа киргиз хэлэндэ һургажа, зугаалуулжа байһандань, буряад түрэлхидэй урда жэшээ табимаар. Манай сэ­сэрлиг ерээд, буряадааршье һайнаар дуугаржа эхилээ. Бага наһанһаа үхибүүн олон хэлэ шэнжэлхэдээ, бэрхээр ойлгожо, хадуужа абадаг байна гэжэ үшөө дахин энэ ушар гэршэлнэ, - гэжэ хүмүүжүүлэгшэ һонирхолтой ушар тухай хөөрэнэ.

Иигэжэ «Жаргал» сэсэр­лигэй ажалай хүсөөр хэдэн методическа зүбшэлнүүд бэлдэгдээ. “Сагаалганай наадан”, “Тоо бодолгын орон аяншалга” гэхэ мэтэ бэлдэгдэһэн номууд мэр­гэжэлтэдэй үндэр сэгнэл­тэдэ хүртөө. Үхибүүдые уран һайханай - эстети­ческэ хүгжэлтын талаар һургуулиин урдахи болбосо­ролой “Уран гархан”, “Хонгёохон хонхонууд” гэһэн парциональна програм­мануудые жаргалайхид бэшэһэн байна. Бусадшье ажал хэрэгтэ, хэмжээ ябуул­гануудта “Жаргал” сэсэрли­гэй мэргэжэлтэд шалгарна.

- Манай хүмүүжүүлэгшэд үхибүүдээрээ хамта элдэб янзын мүрысөөнүүдтэ, семи­нар болон фестивальнуудта эдэбхитэйгээр хабаададаг, түрүү һууринуудые эзэлдэг. Эгээл түрүүшын буряад хэ­лээр уласай олимпиадада Дарима Аюрова 2-дохи һуури эзэлһэн байна. 2020 ондо Буряад Уласай соёлой яаманай эмхидхэһэн “Уран зохёолой юртэмсэ” гэһэн мүрысөөнэй дүнгүүдээр манай сэсэрлигэй “Жэлэй дүрбэн саг” гэһэн методи­ческа пособи “Багашуулда” гэһэн номинацида ила­жа гараа. Буряад Уласай соёлой яаманай мүнгэн һангай дэмжэлгээр 200 хэһэгээр хэблэгдээ. “Эрхим хүмүүжүүлэгшэ-2021” гэһэн уласай мүрысөөндэ Билик­ма Дондокдоржиевнамнай 4-дэхи һуури эзэлһэн байна, - гэжэ сэсэрлигые даагша Вера Цыреновна Аздаева амжалтануудаа тоолоно.

Һаяхана “Жаргал” сэсэр­лигтэ саг зуурын дүн согсол­гын томо суглаан эмхидхэг­дээ. Буряад Уласай эрдэм ухаанай болон һуралсалай яаманай мэргэжэлтэд, бу­ряад хэлэ хүгжөөлгын түбэй гэшүүд болон Буряадай гүрэнэй дээдэ һургуулиин багшанар ерэжэ, хэжэнгэ­эрхинэй хэжэ байһан ажал­да һайн сэгнэлтэнүүдые табяа. Дүй дүршэлыень ондоо сэсэрлигүүдээр нэбтэрүүлхэбди гэжэ мэдүүлээ. Үшөө тиихэдэ “Жаргалые” үндэһэтэнэй сэ­сэрлиг болгохо гэһэн дурад­хал ороһон байна.