Бухын харгыгаар бурхандаа хүрөөбди

Июлиин 6. Түнхэнэй аймагай захиргаанай түмэр хүлэгтэ һуужа, үдэшэ тээхэнэ Улаан-Үдэһөө харгылаа бэлэйбди. Эм домто аршаан булагтай Вышкэ гэжэ алдаршаһан газар ерэжэ, Түнхэнэй тусхайта харууһалгатай газарай гэртэ орожо амараад, Баир Владимирович Байминовтай үглөөдэрынь уулзажа танилсаад, ябаха зам тухайгаа хөөрэлдэжэ, бэлдэлгэ эхилээбди.

Баир Владимирович Түнхэнэй тусхайта хамгаалгын газарай захиралаар тиимэшье удаанай ажалланагүй, тиигэбэшье хара багаһаа оршон тойронхи байгаалияа, аймагаа ехэ һайн мэдэхэ байна. Эхэ байгаалидаа гамтайгаар хандаха гэһэн ойлгосо шухалын шухала урдаа баряад ябана. Хүн зангаараа номгон, олон үгэгүй, хурса, гүнзэгы харасатай хүн гэжэ танилсаад ойлгооб.

Июлиин 7. Хэдэн хоногой харгыда ошохын урда һайн бэлэдхэл хэрэгтэй ха юм даа, теэд тусхайта харууһалгын газарай мэргэжэлтэд ой модон соо гэртээ ябаһан шэнги, хайшаашье ябахаар бэлэн байгаа һэн. Долоон морин бэлэн болонхойнууд, бултыень тахалжа, хада уулаар, шулуутай, уһатай харгыдань бэлдэнэ. Үнэхөөрөөшье, тахагүй морин ехэл зобохо, холо ябажа шадахагүй гэжэ өөрөө харааб. Харгыда гараһан долоон эрэшүүлые нэрлэбэл: Баир Владимирович Байминов, Борис Дэлгэрович Зурбаев, Альберт Александрович Менжуров, Гомбо Найданович Зурбаков, Чингис Сергеевич Мылзенов, Батор Борисович Галтаев болон би – Эрдэни Раднаев. Эдэ зоной дунда оролсожо, түүхын шэнэ хуудаһанда мүрөө үлөөхэ зорилготойгоор, “Бухын харгы” гэжэ алдаршаһан эртэ урдын сагһаа мэдээжэ харгыгаар ябалсаха аза талаантай байгааб. 3-4 хоног соо эдихэ уухаяа бэлдээд, моридоо тахалаад, эмээлэйнгээ тохом, олом, дүрөө гэхэ мэтыень һайса шалгаад, харгыда бэлэн болообди.

Июлиин 8. Энэ үдэр эртэ үглөөгүүр Харбяангууд нютагһаа Жэмһэг нютаг руу авто-унаагаар моридоо тээжэ абаашаад, Бог горхонһоо 7 һом моритон, һэжэлүүрээр Бухын харгыгаар дээшээ гаража эхилээбди. Һэжэлүүрэй балагаан хүрэтэр Түнхэнэй үндэһэтэнэй хүреэлэнэй “Вепрь” гэһэн томо авто-унаа эд барааемнай асаржа үгөө. Бидэ моридоороо 25 километр зай гаталжа, үдын сагта балагаандаа хүрэжэ ерэһэн байгаабди. Хура бороондо, аадарта сохюулжа, тэнгэриһээ аршаандуулаабди гэжэ булта һанаагаа тэгшэлээд, халуун сай уужа, харгыдаа эдихэ эдеэгээ уутанууд соогоо тараажа хээд лэ, мориндоо мордожо, дардам харгыгаа хороожо эхилээ бэлэйбди. Түрүүшын үдэрэй харгы ганса һарьдаг дээгүүр гараа. Модо бургааһанай үсөөхэншье һаа, шулуугаар элбэг байба даа. Теэд тахатай моридто шулуун дайсан бэшэ. Түрүүшын үдэртөө ехэ урагшатайгаар, ехэхэн зай дабажа, наранай оротор хонолгодоо хүрэхэ түсэбтэй байгаабди. Минии унаһан морин түрүүшээр харахада ульгам, түргэн гүйдэлтэй байһанаа, гол соогоо харуулаа бэлэй. Теэд ашаа тээбэритэй, намайе һуулгаад ябахадаа, шулуутай, үндэртэй набтартай харгыгаар ябахадаа, бага зэргэ эсэхэеэ һанаа. Үдэрэй дүүрэхэ тээшэ Батор ахай хойноһоонь туужа хүрөө. Тиимэл ушарнууд болодог юм лэ даа. Хонолгодоо “Ехэ Үргэдэй” гэжэ газарта, ородоор хэлэбэл, “казармада” хонохоёо ерээбди. Юундэ тиигэжэ нэрлээб гэхэдэ, хоридохи зуун жэлэй, багсаамжалан хэлэхэдэ, 40-50-аад онуудаар хилын харуулшадай сэрэгшэдэй байрлаха байшан баригдаһан байгаа ха. Тэрэнь хожомынь ангуушадай дунда “казарма” гэжэ алдаршаһан. Эндэһээ харахада, оройдоо хоёр дабаа дабахадаал, молор һайхан Монгол ороной тала дайдада орохоор.

“Олон жэлэй саана агнажа ябаһаар лэ, Монгол ороной талада гарашоод ябаһанаа мэдэрээ һэмди. Энэ тала руу “Харбяангууд” болон “Жэмһэг” колхозууд адуу малаа туужа оруулдаг байгаа. Би малда ажалладаг байхадаа, “вахтаар” ябаһан зангаар наашаа ерэгшэ бэлэйб. Теэд сүлөө сагтаа юу хэхэби? Буугаа үргэлөөд, хада хабсагайгаар аяншалхаш даа. Баабгайтай хэды дахин уулзаһан ушарнуудшье бии. Тиихэ үедэ ан гүрөөһэн ехэ элбэг байгаа - адуун соошье оролсоод, бэлшэжэ ябадаг һэн. Энэ харгыгаар нэгэнтэ бэшэ ябагдаал даа, харин Захааминай аймаг ошожо үзөөгүй байһанаа, мүнөө ошожо ябанаб”, – гэжэ наһанайнгаа амаралтада гараһан Харбяангууд нютагта ажаһуугша Альберт таабай үдэшын сай уулганай үедэ хөөрэнэ һэн.

Замда ябалгын түрүүшын үдэр үдэшын 8 сагта тулажа ерээбди. Үнинэй эмээлтэ мориндо мордоогүй аад, бэе эсэхэеэ һанаа. Хоёр жэлэй саана Шумак хадаһаа морёор ерэһэн байгааб. Теэд морин гээшые һайн мэдэхэ байһандаа, 4-дэхи ангияа дүүргээд, нагаса абынгаа үбһэнэй бригадада морёор бухал зөөжэ эхилһэн хадаа, зобоогүйб.

Түрүүшын хонолгон. Гал түүдэг аһаажа, шүлэеэ шанаха хаһа. Борис Дэлгэрович хээрэ ябаха дүй дүршэлтэй хүн гэжэ ойлгомоор байгаа. Богонихон сагай болзор соо үдэшын хоол бүтээжэрхёо.

- Хээрэ, ой тайга соо ябахадаа, эгээн хэрэгтэй хоол абахаш. Мүнөөш садхалан ябахаар үнгэ бүриин эдеэн бии болоо ха юм даа. Үнихэн саг соо муухай боложо гутахагүй - тэрэнь амар. Би эдеэндэ ехэ наринаар хандадагби. Үлүү ехээр гэдэһэеэ дүүргэхэ хэрэггүй. Замда гарахадаа, баһал ехэ эдеэ абахагүйш, моринойш тээбэри хүндэ болохо. Буряад хүн үдэртөө нэгэ дахин халуун шүлэеэ уугаад ябабал, ядахагүй гэжэ һанагшаб, - гээд, Түнхэнэй аймагай хуулиин таһагай мэргэжэлтэн Борис Дэлгэрович Зурбаев шүлэ шанажа байха үедөө хөөрөө һэн. Үдэшын хоол барижа, газаамнай харанхы болоходо, моридоо шүдэрлэжэ табяад, эдеэлүүлхэ саг ерэшоо. Минии мори ехэ зохидоор, найдамтайгаар Батор аха адуулжа ябаа. Залуу морин хадаа дошхон зантай, ямар ааша ябадал гаргахаяа байһыень ойлгомоор бэшэ байһандань, Батор аха өөрөө шүдэрлэхэ гэжэ шиидхэбэри гаргаһандань, би ехэ баярлаа һэмби. Моридоо отогһоо холо ошохогүйн түлөө орой һүни моридоо уяад хонохо, үглөөгүүр эртэ табиха гэһэн шиидхэбэри абагдаһан байгаа. Казармынгаа модон орон дээгүүр (нары) тохомуудаа дэбдижэ, унтаридаа ороо бэлэйбди. Намда түрүүшын үдэрэй хүндэхэн байһан ушарһаа, толгойгоо дэрэ дээрээ табиһаар, бүхэ нойроор унтажархёоб.

Июлиин 8. Түмэр пеэшэн соо гал түшэгэнэжэ, ахатанай халуун сайгаа аятай зохидоор һорон уужа байһан абяанһаа һэришооб. Үглөөнэй хоол баряад, моридоо эмээллэжэ, Бухын харгыгаар замаа үргэлжэлүүлээбди. Хоёрдохи үдэрэй харгымнай ганса бургааһан соогуур ябагдаа. Бухын харгыгаар үни заяанай улад зон ябаагүй. Түнхэнэй зоной адуу малаа һарьдагта гаргажа, бэлшээридэ гаргахаяа болиһонһоо, бургааһад ехээр ургашоо. Энэ үдэр урдаһаамнай гараһан Захааминай аймагай Утаата нютагай улад зонтой “Шулуу үргөөшэ” гэжэ нэрэтэй газарта уулзаха байгаабди. Шулуу үргөөшын удхые тайлбарилбал иимэ байна. Эртэ урда сагһаа хойшо Захааминай болон Түнхэнэй аймагай хонгоодор угсаатан эндэ уулзажа, эгээн ехэ шулуунуудые нэгэ газарһаа нүгөө газарта үргэжэ табихадаа, хүсэ шадалаа туршалсадаг байһан гээд хэлсэнэ. Энэ газар Зүүн мүрэн голой эгээн

 эхиндэ оршодог юм. Манай тала урид ерэһэн тула, голой хажууда түүдэгээ носоожо, эдеэгээ шанажа эхилһээр байбабди. Тиигэһээр Утаата нютагай аяншад хүрэжэ ерээ. Бүлэг зониие түлөөлжэ, Утаатын сомон дарга Жамсо Батуевич Цыбиков эмээлтэ морёор ерэһэн байгаа. Хамтаржа, 15 хүнһөө бүридэһэн бүлэг болоод лэ, саашаа харгыгаа үргэлжэлүүлээбди. Хоёрдохи хоногоо Шэбээтын голдо хилын харуулшадай бариһан гэртэ түбхинэжэ орообди. Заримамнай газаа майхан татаа, багтаһамнай гэртэ орожо унтаа. Унтаридаа ороһоор байтарнай, хура бороон орожо эхилээд, үглөөнэй 10 сагта аалидаа.

Хада уулаараа хүршэ байһан хоёр аймагуудай ангууша зон Бухын харгы һайн мэдэхэ, энэ харгы тиимэ арюун бэшэ гэнэ. Харгыдамнай ан амитад харагдаад абана һэн. Тайгын эзэн - баабгайшье гүлгэдөөрөө үзэгдөө. Дайрагдаагүй хада уулаар ябахада, ямар һүртэй гээшэб даа. Хүнэй ажабайдалһаа муудаагүй байгаали эгээл энэ харгыгаар ябахадаа ажаглахаар.

Июлиин 9. Хилын харуулшадай гэрһээ бороогой болиходо, моридтоо һуужа, саашаа мордообди. Урдамнай үргэлтэй мүргэлтэй Уран дүшэ уула хүлеэжэ байгаа. Хадын хормойгоор зубшан гаража, гурбан сагай туршада Уран дүшын баруун талада оршоһон һарьдагта Захааминай аймагай үшөө нэгэ бүлэг зон бидэниие хүлеэгээ. Тусхайта харууһалгата газарай харуулшан Александр Николаевич Базаров, блогер Александр Пашин 10 наһатай үхибүүнтэеэ халуун сайгаар угтажа байгаа. Хүхэ торгон хадагаар Уран дүшэдөө мүргэжэ, буряад арад зоной эб нэгэтэй, элүүр энхэ, тусхайта сэрэгэй газарһаа баатар хүбүүднай амиды мэндэ нютагаа бусахын түлөө тахил хэжэ мүргэһэн байгаабди. Дархан тэнгэритэй холбоотой ехэ дархашуул урдандаа ехэ үргэл хэжэ, тайлга татажа байһан гэжэ хэлсэдэг. Дархан угтай зондо бэлиг заяаха шадалтай Уран дүшэ юм. Баруун талаһаа монголой талын үндэр һарьдагууд, зүүн талаһаа баһал үндэр хаданууд хүреэлэнхэй.

Буха ноён тухай түүхэ домогууд яһала бии, хонгоодор угсаатанай иимэ нэгэ хөөрөөн тухай һануулха байнаб. “Эртэ урдын сагта газар дэлхэй дээрэ байдал муудажа, буряадуудай зобожо эхилээ сагта тэнгэриин бурхашуул газар дээрэ Буха ноёниие эльгээхэ гэжэ шиидээ. Буха ноён дээрэһээ Зэдэ голой эхиндэ буугаад, урагшаа голоо дахаад ябажа байтараа, гурбан эхэнэрые хаража гайхаад, һөөргөө эрьелдэжэ, Зүүн мүрэнэй эхиндэ ерэжэ, тэрэ харгыгаар доошоо буугаа юм ха. Ута жалгаар дамжан гараад, Үргэдэй руу ороод, саашаа гарахадань, Бухын һарьдаг гээд байха юм, тэндэнь Буха шулуун бии. Хаан тайжын һүрэгтэй ябажа байһан Тарлан эреэн бухатайнь үдэртөө мүргэлдэжэ, тэмсэлдэжэ байха, һүниндөө хүн боложо хубилдаг байгаа. Хүн болоходоо, Хаан тайжын басаган Будан хатантай харилсаһаар лэ, Булагад гэжэ хүбүүтэй болоһон юм гээд, үльгэр домогто хэлсэдэг байна. Би иишээ 30-аад жэлэй туршада зониие, үхибүүдые, аяншалагшадые дахуулжа асардагби. Тиихэдээ Захааминай аймагай заха үзүүрынь эндэ гэжэ хэлэхэдэм гайхадаг. Орон нютагнай ямар ехэ тала дайдатай юм гэжэ һонирходог. Эндэтнай элшэ хүсэнэй газар гэжэ хэлэмээр. Юуб гэхэдэ, ерэһэн улад айхабтар ехэ шадал ороод бусадаг. Энэ газараа нарин сэбэрээр абажа, саашанхи ерээдүй хэды олон үри һадаһадтаа үлөөхэ гээшэ мүнөө байгааша бидэнэй сэхэ уялга болоно гээшэ. Шажан мүргэлэй хорюултай саг дүүрэжэ, урданай еһо заншалаа дахин һэргээжэ, бурхадтаа, сахюусануудтаа, хада уулаяа тахижа байнабди гээшэ,” – гэжэ Александр Базаров хэлэнэ һэн. Үнэхөөрөөшье, айхабтар шанга газар байна. Бидэнэй дээшээ гаража байхада, манан буужа, хура бороон орожо эхилээд, үргэл хэһэнэй удаа Уран дүшые халхалһан манан, үүлэн задаржа таһараа. Сэдьхэлээ тэгшэлжэ, нангин газарһаа эди шэдидэ хүртэһэн мэтэ байгаа һэн.

Хэдэн һарьдагуудые дабажа, гурбадахи хонолгодоо Утаатын малша зоной нажаржаанда тулажа ерээбди. Тэндэ хүндэмүүшэ зоной халуун сайдань, мяхан табагтань хүртэжэ, гэртэнь унтан амаржа, дүрбэдэхи үдэртөө саашалаабди.

Июлиин 10. Энэ үдэрэй һүүл багта одоошье Утаата нютаг орожо ерээ бэлэйбди. Мориднай эсээ. Минии ба Чингисэй моридые нажаржаанда үлээһэн байгаабди. Эсэхэеэ һанаа. Тиибэшье би Батор ахайн мориндо һуужа, Утаата нютаг хүрөөб. Бидэниие нютагай сомоной дарга Жамсо Батуевич ехэ дулаанаар угтаа, хониной мяхаар, аарсаар хүндэлһэндэнь ехэ баярые хүргэнэбди.

“Бухын харгыгаар ябаха түсэб үшөө 2019 ондо хараалагдаһан байгаад, энэ тэрэ шалтагһаа боложо, ябажа шадаагүйбди. Энэ жэл одоошье зориһоноо бэелүүлхэ гэжэ шиидээбди. Дүрбэн үдэр соо ябажа ерэхэдээ, ехэ эбтэй бүлэг болообди. Ехэ һайн һанаатай, сагаан харгытай зон энэ харгы дээрэ гараабди. Саашадаашье энэ харгыгаар аяншалагшад ябаха аргатай байха. Бидэ аймагай захиргаантай хамта аянай харгы бүтээхэ гэһэн зорилго урдаа табинхайбди, тиимэһээ мүнөө үзэһэн, хараһанаа шүүмжэлжэ, экологическа аяншалгада тааруулжа, харгы бэлдэхэ ехэ проект урдамнай байна. Бүтэхэ бэзэ гэжэ һанагдана. Захааминай уладта ехэ дулаанаар угтаһандань, баярай ехэ баярые хүргэхэ байнаб. Ехэ һонин зугаа дэлгээжэ, мэдээгүй юумэеэ мэдэжэ, хараагүй юумэеэ хаража ерэбэбди. Санага нютагта Арьяа Баала бурханай дүрсын рамнайда хүрэжэ, бултанай түлөө зальбаржа абаһандаа сэдьхэлдэмни сэлмэг байна,” - гээд Түнхэнэй Үндэһэтэнэй хүреэлэнгэй тусхайта харууһалгын газарай захирал Баир Байминов хубаалдана бэлэй.

Бухын харгыгаар ябажа Арьяа Баала бурханай рамнайда хүрэжэ ерэһэндээ баяртай байгаабди. Би хэдэн жэлэй саана, үшөө Санагын дасанда бэлэдхэл хэгдэжэ байгаа сагта, һаял газарыень жэгдэлжэ байхадань, Санагын дасан хүрөө һэм. Рамнайдань заатагүй ерэхэл байна гэжэ сэдьхэл соогоо һанаһан байгааб. Теэд хуби заяамни Түнхэнөөр тойруулаад, хада уулаар эмээлтэ морёор иишэнь ерүүлхэ гэжэ ухаандамнишье үгы байгаа. Иимэ түүхэтэ хэрэгтэ хабаадаһандаа жаргалтайб. Үнэхөөрөөшье, Буряад оромнай ямар гоё һайхан нангин газар гээшэб даа. Ямаршье аймагта ябахадаа, хараһан үзэһэнөөрөө гайхахаар. Экологическа аяншалга хүгжөөхэ хэрэг ехэ үрэ дүнтэй байха гээд һанагдана. Эмээлтэ морёор ерэһэн түнхэнэйхид һөөргөө хүлэгүүдээ унаад, нютагаа бусаа, харин би түмэр унаагаар Улаан- Үдэеэ ерэһэн байнаб. Элинсэг хулинсагуудай харгыгаар ябаһан аяншалгымнай тобшохон хөөрөөн иимэл даа.