Алдарта Пушкинай ашын ашатай холбоон

Поэдэй суута үбгэн аба Агуу Пётр хаанай Арап – Абраам Петрович Ганнибал манай Селенгинскэ острог бариһаараа мэдээжэ. Поэдэй нүхэд – декабристнууд Буряадта сүлэлгэдэ байхадаа, холбоо барисаагаа алдаагүй. Энэ талаар Новоселенгинскын, Хяагтын  музейнүүд тон һонирхолтой үзэсхэлэнгүүдээрээ баян. Хэдэн үеын буряад уран зохёолшод Пушкинай зохёолнуудые буряадшалаа, буряадшална, тэрээндэ зүрхэ сэдьхэлэйнгээ гүн бадагуудые зорюулна. Эдээнһээ гадуур мүнөө үедэ буряадуудые суута поэдтэй үшөө юун холбоноб?

Һаяхана редакцидамнай манай үнинэй нүхэр, буряад уран зохёолшодой, хизаар ороноо шэнжэлэгшэдэй зохёолнуудые өөрын түлэбөөр хэблэгшэ Батор Тумунов һонин хөөрөөтэй, дурадхалтай орожо ерээ. Тиихэдээ бага балшар наһанһаа эхилэн түүрээбэл даа.

Батор Тумунов

- Нэгэтэ үбэл радиогоор сошордомо мэдээсэл дуулабаб. Эрхүүдэ олон зонтой агаарай онгосо халяа, зуугаад зон наһа бараа! Харин намда эгээл гашуудалтайнь гэхэдэ, тэрэ тоодо Александр Пушкинай ашын аша басаган Юлия Пушкина...

Ямаршье ехэ гашуудал гээшэб, теэд юундэ агуу Пушкинай үри һадаһан алдарта Байгалай дүхүү ами наһантаяа хахасаха байба гээшэб гээд лэ, бүри һонирхобобди.

- Энэ таанадһаал,сурбалжалагшадһаа болоол даа, - гэжэ ахатанай хэлэхэдэ, зүрхэмнай байшан алдаба...  агаарай онгосын унахада, гайха тагна - бидэ, сурбалжалагшад ямар хабаатай, үшөө зэмэтэй юмбибди?!

Хөөрэлдэһөөр байтараа ехэ һонин ушар, түүхэ шагнабабди:

- Юлия Пушкина... энэ нэрэ дуулахадаа, бүхы балшар наһамни зурагас гээд лэ, сэдьхэл зүрхымни эршэтэйгээр долгилуулан, холын, аяар үнгэрһэн зуун жэлэй 40-өөд онуудые һануулбал даа...

Түүхын хуудаһа ирахада, буряад-монгол арадуудай уран зохёолдо түрүүшын роман хэблүүлһэн, бүхы монголшуудай агуу баатар, Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсые байгуулагша Сүхэ-Баатарые магтан дуулаһан түрүүшын поэмэ зохёоһон, Ленин багшын наһанай нүхэр Надежда Крупскаятай Буряад оронойнгоо Ярууна һайхан нютагта Пионернүүдэй байшан барюулхаяа хэлсэһэн,  “Дайе дараһан, даагаа һүүлдэһэн” , хаа-яанашье хүндэтэй хүсэтэй элитэ ехэ уран зохёолшо Жамса Тумуновнай 1948 ондо ВПШ-да һурахаяа СССР гүрэнэй зүрхэн Москва зорихо болоо. Тиихэдээ наһанайнгаа Ханда нүхэрые, сэрэгтэ татагдахаһаань жэл урда түрэһэн Батор хүбүүгээ абаад лэ ябаа гүб даа. Нүхэдтэй байха гээшэ хэзээдэшье һайн ха юм даа. Тэрэнэй нүхэр, Зүблэлтын түрүү зохёолшо Александр Фадеев өөрөө оролдожо, ниислэл хотын эгээл һайн гэрнүүдэй нэгэндэ, 3-дахи Неглинная гудамжаар оршодог гэртэ оруулаа. Тиихэдэл арбаадхан наһатай наадахаяал мэдэхэ Батор хүбүүхэн, хэнэй хэд юм гэжэ илгаха бэшэ даа, үхибүүдээр наадажал байһанаа дурсана. Байһан байрынь дээдэ дабхарта суута Сергей Лазогой үнэн нүхэр байһан (тэрэнэй нэрээр Шэтын ехэ гудамжа нэрлээтэй, һонирхоһон хүнүүд ойлгоно ааб даа), хэдэн  генералнуудшье байгаа гэхэдэ, тон ушартайнь гэхэдэ, Баторнай өөрһөөнь нэгэ эгэшэ Юлька басагатайл наадажа байһанаа һайн һайханаар һанана. Сэхэ доронь Пушкинай сэхэ үри һадаһан  Григорий Григорьевич Пушкинай гэр бүлэ байгаа ха юм. Тэрэ Александр Сергеевичэй ууган хүбүүн – Александрай үри һадаһан, 1913 оной декабриин 19-дэ түрэһэн (1997 ондо наһа бараа). Теэд тэрэнэй Александр хүбүүниинь гэрлэнгүй залуудаа наһа бараһан, энэл Юлия басагатай. Агуу поэдэй уг гарбалые шэнжэлэгшэд сэхэ хэлэнэ – угтань ходо басагад олон байһан, тиимэһээ мүнөө эхэнэрнүүдэйл үлэһэниинь гайхалгүй. Харин Бельгидэ ажаһуудаг эсэгын талаар сэхэ һадаһан баһал үхибүүгүй... Ушар иимэһээ Юлия Григорьевна алдарта поэдэй сэхэ уг залгалагша болоно.

Александр Сергеевич Пушкинай дурасхаалай ёһололые Москвада ажаһуудаг үри һадаһадынь (иигэжэ тодорхойлхо хэрэгтэй, юундэб гэхэдэ, дэлхэйн али олон буланда Пушкинай үри һадаһад олон ха юм даа – 250-яад), тэрээндэ хүн мүндэлөө гэжэ хэрээһэ зүүлгэһэн Елоховско һүмэдэ эхилдэг. Удаань хаа-яанаһаа сугларһан поэдэй үри һадаһад болохо зон зүблөө үнгэргэжэ, «А.С. Пушкинай үри һадаһад болон уран зохёолойнь уг залгаламжагшадай жаса (Наследники и наследие А.С. Пушкина)» гэһэн жаса байгуулаа. Тиихэдээ энэ жасые Пушкинай сэхэ үри һадаһадай хүн толгойлхо гэжэ шиидхэгдэһэн юм. Тиигэжэл Юлия Григорьевна Пушкина юрэнхылэгшөөр һунгагдаа. Тиихэдээ туһалагшаарнь - ажал ябуулха вице-президентээр болон ахамад редактораар – уран зохёолшо, сэдхүүлшэ, эрдэмэй доктор, Бүхэроссиин Пушкинай  «Капитанская дочка» урилдаанай шангай лауреат Владимир Полушин һунгагдаһан байна. Энэ жаса агуу поэдэй уран зохёолые дэлхэй дүүрэн дэлгэрүүлхэһээ гадна, дэлхэй дээгүүрхи  бүхы музейнүүдтэй, номой сангуудтай, соёлой түбүүдтэй, тиигээд лэ  Франци, Германи, Бельги, Итали, Англи, США болон Зүүн зүгэй оронуудта ажаһуудаг бүхы үри һадаһануудтайнь холбоо барисаа байгуулха гэһэн зорилготой юм.

Брюссельдэ (Бельгия) ажаһуудаг Александр Александрович Пушкин — меценат, олониитын ажал ябуулагша, А. С. Пушкинай нэрэмжэтэ Уласхоорондын жасын юрэнхылэгшэ, Александр Сергеевич Пушкинай Уласхоорондын жасын хамтын хүтэлбэрилэгшэ, суута поэдэй уг удамай эрэ талаһаа гэхэдэ, һүүлшын үри һадаһан болоноб гэдэг, дэлхэйн олониитэдэ иигэжэ хөөрэһэн байна:

- Александр Григорьевичай Юлия Пушкина (сэхэ үри һадаһан) мүнөө Москвада ажаһууна, үри һадаһадай болон уран зохёолойнь уг залгаламжагшаар жасые даажа ябана. Хүбүүндээ  ... Пушкин обог үгөө.

Ушар иихэдээ, Юлия Пушкина алдарта поэдэй сэхэ уг залгамжалагшань болоно. Эдэ баримтануудһаа хөөрэлдөөндөө бусая. Батор Жамсуевич юундэ сурбалжалагшадые гэмнэһэнээ иигэжэ тайлбарилна:

Тиихэдэ агаарай онгосо унаа гэжэ радиогоор хэлэхэдээ, Эрхүүгэй сурбалжалагша юундээ һамараа юм, хаанаһаа абаа юм – Юлия Пушкина наһа бараа гэжэ – бү мэдэе. Тэрэ аюулда уран зохёолдо хабаатай хүн гэхэдэ, Валентин Распутинай басаган наһа бараһан байгаа. Теэд би һая болотор Юлия Григорьевна наһа бараа гэжэ һанажа ябаа ха юмбиб. Харин нэгэтэ А. С. Пушкинай үри һадаһадай болон уран зохёолойнь уг залгаламжагшадай жасые Юлия Пушкина даажа ябана гэжэ дуулабаб. Ухаа алдаад лэ, Москвадахи бүхы танилнуудаараа хөөрэлдэжэ, Владимир Полушинай утаһа олгуулбаб.

• ПОЛУШИН ВЛАДИМИР ЛЕОНИДОВИЧ — Пушкинай уг залгагшадай «Потомки великого древа» гэжэ шэнжэлэлгын ехэ ном хэблүүлһэн байна. Энэ зохёолойнгоо түлөө 2001 ондо Россиин Юрэнхылэгшэ В.В. Путинай зарлигаар  А.С. Пушкинай медаляар шагнагдаһан, 2004 ондо Бүхэроссиин Пушкинска уран зохёолой «Капитанская дочка» шангай лауреат болоо һэн. Александр Пушкинай уг залгагшад тухай «Зимние новеллы» киногой сценари бэшэһэн юм.

Владимир Леонидовичта хонходожо, ушар шалтагаанаа хөөрэжэ, Юлиин утаһанай номер абааб. Тиигэжэл дала гаран жэл болоһон хойно хөөрэлдэбэбди. Үхибүүн наһан гээшэ гайхалтай! Тэрээхэн наадажа ябаһанаа һанан-һанан, хурга хугадгүй хөөрэлдөөбди. Тиигээд лэ бүри тодоор Александр Пушкинай түрэһөөр 150 жэлэйнь ойе тэмдэглэгдэһые һанан дурсаабди.

1949 оной июниин 6. Хара үглөөнһөө хүн зон Александр Пушкинай хүшөөгэй дэргэдэ үй түмөөрөө суглараа. Баторшье эсэгэтэеэ, Юлишье Ольга эгэшэтэеэ тэрэ наратай сэлмэг үглөөгүүр тиишэ гэшхэлбэд.

- Тэндэ зогсоһон сагдаануудта дүхэхэдэмнай, Александр Фадеев, эсэгэдэмни: - Жамсо, хүбүүгээ намтай ябуула, эндэһээ юу хараха юм, - гээд лэ, намайе хүтэлөөд, сэхэ томо-томо уран зохёолшодой, парти правительствын сайд ноёдой хажууда ябашаба даа. Энэ гэрэл зураг дээрэ харагдаад байнаб. Юлишье эгэшэтэеэ харагдана.

Зай, иигээд лэ, нэгэ иимэ һанамжатайб. Исай Калашниковай наһанайнь нүхэр Екатерина Викторовнатай зүбшэн хэлсээб: Калашниковай нэрэмжэтэ номой сан Юлия Григорьевна Пушкинатай, тэрэнэй толгойлдог жасатай холбоо байгуулаг лэ гэжэ. Тиигэһээр алдарта далай арюухан Байгал харахыень нарата Буряад орондо уриха. Иимэл һанамжа толгойдоо оруулжархёод ябаналби даа, - гэжэ Батор Жамсуевич хөөрөөгөө түгэсхэбэ.