Баатарнуудай орон дайда

Советскэ Союзай Геройн Алтан Одон, Ленинэй болон Улаан Тугай орденуудые, медальнуудые зүүһэн сэрэгэй хубсаһатай Жамбал Ешеевич Тулаев жэгтэй хурса нюдөөр нэбтэ харан зогсогшо һэн. Бизья Ешеевна солото ахынгаа фронтһоо эльгээһэн бэшэг гамтайгаар хадагалагша бэлэй. Энэ бэшэгынь аймагай “Красное знамя” сониндо 1943 оной февралиин 3-най дугаарта хэблэгдэһэн юм.

“Бидэ, буряад-монгол арадай хүбүүд, ород арадтай болон бусад олон совет үндэһэ яһатантай хамта хэрзэгы дайсаниие илахабди... Үшөө олон зэрлиг дайсанай магнайень тоншожо, гуулин толгойень мухарюулхаб гэжэ тангаригланаб. Хүдэр зоригтой ара талынхид, хүндэтэ нютагаархидни, танай эрэлхэг шударгы ажал Улаан Армиин баатар сэрэгшэдтэ хэмгүй ехэ туһа, бата тулга боложо, агуу Илалтые хамтын хүсөөр туйлахабди” гэжэ Жамбал Тулаев бэшэһэн байгаа.

Ешэ Дашеевич Нуржаб Гомбоевна Тулаевтанай бүлын зургаан хүүгэдэй ууган хүбүүн боложо, 1905 оной майн 15-да түрэһэн Жамбал багаһаань хара ажалда хүдэржэһэн, мориндо, агнуурида ехэ дүйтэй, Мундаргануудай үбэртэ ангай мүрые алдангүй арбаад хоногто үлдэжэ һураһан юм.

1929 ондо шударгы бэрхэ Ж.Тулаев нютагтаа Калининай нэрэмжэтэ сельхозкоммуна толгойлоо, һүүлдэнь Толтын сомоной түрүүлэгшээр дэбжүүлэгдээ. Ж.Тулаевай эхэ эсэгэнь “нюдарган” гэжэ гэмнэгдээд, хамалганда орожо, сүлэлгэдэ ошохо харгыдаа Ешэ Дашеевич Култук дээрэ наһа бараһан юм. Нуржаб Гомбоевна эхэнь дунда хүбүүн Сырентэйгээ, тэдэниие гэртээ байлгаһан энэрхы сэдьхэлтэй Кобелевуудтой хамта Е.Д.Тулаевые Култугта хүдөөлүүлээ һэн.  “Нюдарган” түрэлхидтэй Ж.Е.Тулаевые партиһаа гаргаад, сомоной түрүүлэгшын ажалһаа болюулхада, 1933-1937 онуудта Хэрээнэй Скотоимпортын  контородо хүдэлөө. Байн байтараа Ж.Тулаев бусад дүүнэрээ өөрын багахан гэртэй болоһон эжыдээ Култугта зөөлгэһэн юм.

1937 ондо Ханда Шалдунаевна һамганайнь дүү Нима Шожоев ехээр үбдөөд, Монголой Туртада байһан танил эмшэ ламаһаа эм залажа асархыень Жамбал хүрьгэнөө гуйба. Монголһоо мал туудаг нэгэ танил малшанда найдажа, тэрэ ламада хандаһан бэшэг Ж.Тулаев барюулһан байна. Мондо хилын харуулшад шалгалтын үедэ энэ бэшэгыень олоод, НКВД-гэй Түнхэнэй таһагта дамжуулба. Ж.Тулаевые тэрэ доронь барижа хаагаад, “япон  тагнуулшан гээшэш” гэжэ гэмнэбэ, хэрзэгы шэрүүнээр мүшхэжэ, мүрдэлгэ хэһэн байгаа.  Тэрэ үедэ зургаатай хүбүүниинь, зургаан һаратай басаганиинь улаан эшэргэнэдэ баригдаба. “Арадай дайсан” гэжэ гэмнэгдэһэн Тулаевтанда эмшэд ошохо хорюултай байһан дээрэһээ  эхынгээ гар дээрэ хайратай хүүгэдынь амияа табяа һэн. Хүдөөлгэндэ туһалха хүн олдобогүй. Энэ ушарһаа Ж.Тулаевые хүүгэдээ хүдөөлхыень табиха баатай болоһон юм. Гансаараа хүүгэдээ хүдөөлөөд, тэрэ бушуу түргэн Култугта ябашоо һэн. Хойнотожо ерэһэн сагдаанар уур сухал боложо, һамгыень сохибо, гэртэхииень урбуулжа хаяба. Жамбал Тулаев дам саашаа Эрхүүдэ ошоод, наймаанай баазада ажалда оробо. Һүүлдэнь нюусаар һамгандаа мэдээ дуулгажа, тэрэнь нүхэрөө оложо ерээ бэлэй. 1940 ондо эндэ ерээдүй уран зохёолшо Владимир хүбүүниинь түрөө.

1941 ондо дайн эхилжэ, Жамбал Тулаев сэрэгэй албанда татагдаа. 1942 оной хабар Баруун-Хойто фронтдо, 188-дахи ябаган сэрэгэй дивизиин 580-дахи полкдо дайлалдажа захалһан. Ж.Тулаевай часть Новгородой можын Ильмень нуур шадар оршодог Старая Русса хотын хажууда дайсанай добтолгонуудые гэдэргэнь сохижо байгаа. 1942 оной январиин 17-һоо майн 20 болотор болоһон үсэд шанга тулалдаануудай дүнгөөр Баруун-Хойто фронтын сэрэгүүд Демянск хото шадар түрүүшынхиеэ дайсанай 7 дивизиие (60-70 мянган хүн) хүреэлэлгэндэ абажа шадаһан, тиигэжэ Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай түүхэдэ ороһон юм.

Хүреэлэлгэһээ гарахаяа һэдэһэн дайсанай добтолгонуудые гэдэргэнь сохихо үедөө май һарын эхеэр отделениин командир старшина Ж.Тулаев нэгэ байлдаанай туршада 23 фашистые, шуһата нүгөө тулалдаанай үедэ 27 дайсаниие үгы хэһэн байна. Буряад сэрэгшын баатаршалга үндэрөөр сэгнэгдэжэ, Улаан Тугай орден барюулагдаһан юм. Командирынь мэргэн сэрэгшэдэ снайперай буу үгэжэ, тусхай даабари даалгадаг болоо һэн.

1942 оной юһэн һара соо Ж.Тулаев 250 фашистые үгы хэбэ. Азиат түхэл шарайтай совет мэргэн буудагша тухай һураг суу дайсадай дунда таража, тэрэниие “хара үхэл” гэжэ нэрлээд, хойноһоонь агнадаг болоо бэлэй. Берлинһээ ехэ суутай снайперые асараадшье үзөө. Жамбал Тулаев тэрээнһээ бүри шадамар, түргэн, хурса нюдэтэй байжа, хэдэн хоног үргэлжэлһэн тулалдаанда илаһан юм.

Дайсанай эрхим снайпернуудтай 30 гаран тулалдаанда буряад мэргэн буудагша илалта туйлажа шадаһан алдартай. Владимир Тулаевай «Подвиг героя – прицел снайпера» гэhэн ном сооhоо hонин түүхэтэ баримта дурдая. 1943 оной февраль һарада тэрэнэй алба хэжэ байһан частьда Челябинска можын ажалшадай түлөөлэгшэд ерэһэн юм. Тэрэ сагта гвардиин старшина Ж.Е.Тулаевта Советскэ Союзай Геройн нэрэ зэргэ олгогдоһон тухай булта мэдээд байгаа. Айлшад баатар сэрэгшэдтэ элдэб янзын бэлэг сэлэгүүдые барюулжа, баярлуулаа һэн. Харин Жамбал Тулаевта тусгаар бэлэг бэшэгтэйгээр дамжуулагдаһан байгаа. 1937-1939 онуудта Испанида интербригадын зэргэдэ фашистнуудтай дайлалдаһан Адольф Строкка  Эсэгын дайнай үедэ Челябинскын сэрэгэй заводто ажаллаа. Мэргэн буудагшада энэ бэлэг барюулха гэһэн гуйлтыень командовани дүүргэжэ, Ж.Тулаев Берлиндэ хэгдэһэн снайперай эрхим түхеэрэлгын ашаар олон дайсадые һүнөөһэн юм.

Младши лейтенант Жамбал Тулаев залуу сэрэгшэдые снайперай мэргэжэлдэ, тусхай арга дүрэнүүдтэ һургадаг һэн. Эрхим һурагшадынь: Полтавын таряашан Андрусенко – 252 дайсаниие, Баргажанай Доржи Ухинов – 197, Агын Бата-Мүнхэ Дамдинов – 114, Эрхүүгэй Иван Бронников – 113, Захааминай Дондок Будаев – 85, мүн Кабанскын Ананий Гинеев, Дмитрий Загноев, Баной Ербаев, Усть-Ордагай Семен Дарханов болон бусад, булта дээрээ 33 баатар мэргэшүүл, 1442 дайсадые хорооһон алдартай.

Снайперай хүшэр хүндэ ажалһаа бэень муудажа, Ж.Е.Тулаев 1943 оной май соо сэрэгһээ табигдаһан юм. Хэдэн машина Култугһаа Хэрэн хүрэтэр Геройе үдэшэжэ гараад, зуураа Тооро, Зуун-Морин, Загтад, Жэмһэг, Харбяангууд тосхонуудта халуун уулзалга болоһон тухай В.Ж.Тулаев дурсана. Хэрэнһээ түрэл Хоймортоо бусахадань, зуураа Түнхэндэ, Галбада, Хуурай-Һубагта нютагай зон сагаан эдеэгээр, хадагаар угтажа байгаа. Хуурай-Һубагай ехэ клубта Геройн хүндэдэ ехэ найр наадан болобо. Гэнтэ эдирхэн Балдан Ябжанов программаһаа гадуур үгэ эрижэ, тайзан дээрэ гараад, нютагай залуушуулай зүгһөө алдарта баатарые амаршалба. Тиигээд Жамбал Тулаевта зорюулһан “Саяан уулын бүргэд” гэжэ шүлэгөө уншаба. Зоной нэрьемэ альга ташалган доро тайзан дээрэ гараһан Жамбал Ешеевич залуу зохёолшые тэбэреэд, иигэжэ хэлэбэ:

 - Түнхэн дайдамнай уран бэлигтэнээр хэр угһаа суурхадаг. Энэ залуу поэт Ябжановай шүлэгэй мүрнүүд зүрхэ сэдьхэлыем доһолуулба. Гансал дайнай газарта бэшэ, мүн ара таладашье Илалтые таанар дүтэлүүлнэт. Ара талын ажалшадай сэгнэшэгүй зориг, ёһотой баатаршалгые һанаанда хадуугдама  хурса үгэнүүдээр зураглан харуулхые, магтан түүрээхые залуу поэдтэ хүсэнэб!

Солото баатарай магтаалда хүртэһэн залуу зохёолшон эдэ захяа үгэнүүдыень мартаагүй. Агуу дайнай темэ Буряадай арадай уран зохёолшо Балдан Ябжановай олонхи зохёолнууд соо гол һуури эзэлээ: “Майтагсаан”, “Саяанай домог”, “Зоной хэшэг”, “Эртын шүүдэр”, “Эхын дуудалга” гээд үшөөшье нэрлэхээр.

Ж.Е.Тулаевтай олон уулзалганууд Улаан-Үдэдэ болоһон байна. «Буряад үнэндэ» болоhон уулзалгын hүүлээр Геройнууд Жамбал Тулаев Гармажап Гармаев хоёр буряад уран зохёолшо Хоца Намсараевтай, уран зурааша Цыренжап Сампиловтай хамта буулгаһан хуушанай зураг Владимир Тулаевай ном соо байдаг.

Жамбал Тулаев Түнхэндөө колхозой түрүүлэгшээр, Хоридо лесхозой директорээр, дахин нютагтаа бусаад, сомоной даргаар хүдэлөө. 1961 оной январиин 17-до буряад арадай баатар хүбүүн Ж.Е.Тулаев наһа бараһан юм.

1986 ондо Ж.Тулаевай дайлалдаhан 188-дахи дивизиин командовани Геройн түрэл зониие, зохёолшод Шагдар Байминовые, Ардан Ангархаевые Украинын Николаевска можын Первомайск хото шадар оршодог байрадаа уриhан байна. Ракетнэ-ядерна стратегическэ буу зэбсэгтэй (РВСН) дивизидэ ехэ hонин уулзалга болоhон тухай В.Тулаевай ном соо А.Ангархаевай дурсалга үгтэнэ. Дайнай үедэ дивизиин полит-таhагай начальник байhан генерал Г.Н.Шинкаренко «Несущие факел» гэжэ гаршагтай сэрэгэй мемуар номоо Буряадhаа ерэhэн айлшадта бэлэглээ. Энэ ном соонь Ж.Е.Тулаев тухай хэдэн хуудаhан бэшэгдэhэн, фронтын командалагша генерал П.А.Курочкинтай хамта буряад баатар сэрэгшын ороhон зураг байдаг.

Дайнай үедэ полкын газетын редактор байhан Павел Дынинтэй зохёолшо, журналист Владимир Тулаев ехэ нүхэсэhэн юм. Эсэгэ тухайнь ехэ hонин юумэ хөөрэжэ үгөө, ямар үргэн дэлгэр сэдьхэлтэй, ошо залитай, түргэн абари зантай хүн байhыень ехэ дулааханаар дурсаа бэлэй.

Мүнөө Донбассые нацистнуудhаа сүлөөлхын тула боложо байhан тусхай сэрэгэй операцида буряад сэрэгшэ хүбүүд хабаадахадаа, дайшалхы габьяа, эрэлхэг зориг харуулна. 150 сэрэгшэ нүхэдэйнгөө ами наhа абарhан Балдан Цыдыпов Россиин Геройн нэрэ зэргэдэ хүртэбэ.

Урда үеын эрэлхэг сэрэгшэдэй баатаршалга мүнөөнэй баатарнуудай шэн зоригтой үйлэ хэрэгүүдтэ үргэлжэлhөөр.

Туяна Самбялова, сэтгүүлшэ, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй дид-доктор.