Хэһэн хэрэгынь хэзээдэ мүнхэ удха шанартай

Илангаяа Буряад Уласай Соёлой яаманай хараалһан ойн баярта түсэбэй ёһоор искусство, литературын ажал ябуулагшадай болон уран бэлигтэнэй олон янзын концерт-харалганууд ( тэрэ тоодо Москвада харуулһан тоосоон), үзэсхэлэнгүүд, уулзалганууд, театрнуудай шэнэ шэнэ зүжэгүүд,  баяр ёһололой үндэр ойнуудай тоосоото үдэшэнүүд, премьерэнүүд (“Байгал”, “Үльгэр”, Х. Намсараевай нэрэмжэтэ буряад драмын академическэ театрнууд), Алас Дурнын федеральна округой бэлиг талаантай уран гартанай уулзалга-үзэсхэлэн онсо жэлэй гол удха шанар элирүүлнэ бшуу. Агада үндэр хэмжээндэ эмхидхэгдэһэн  “Алтаргана” гэһэн уласхоорондын удхатай фестиваль арад зоноймнай омогорхол боложо, алишье орон нютагта, хизаарта  ажаһуудаг буряадуудай бэлиг шадабариие, солбон хүсэтэйе, уран бэрхые, ухаатай сэсэниие, һайхан сэдьхэлые элирхэйлээ бшуу. Зоной зориг бадаруулһан энэ наадамнай “2022 он – Россиин арадуудай угай баялигай жэл” гэһэн онсо удхатайгаар нэрлэгдэһэн жэлэй хэмжээ ябуулгануудтай тон дүтөөр тааралдаа, удхыень улам гүнзэгырүүлээ гэхэдэ, алдуу болохогүй.

     Тиигээдшье хойто жэлдэ түрэл уласаймнай 100 жэлэй ойн баярые тэмдэглэхэ үедэ Буряад Уласай Соёлой яаманай түсэб соо хори буряадуудай I Петр хааниие бараалхахаяа ошоһоной 320 жэлэй ойдо зорюулагдаһан хэмжээ ябуулганууд, нэрлэбэл, уран бэлигтэнэй тоосоото харалга-концертнүүд, музейнүүд соо дэлгэрэнгы үзэсхэлэнгүүд ( жэшээнь, недондо хабар Соелой яаманай пресс-секретарь Туяна Зондуевагай үүсхэлээр  Ц. Сампиловай нэрэмжэтэ музей соо РФ-гэй арадай уран зурааша Солбон Раднаевай “Хори буряадууд I Петр хааниие  бараалхахаа ерээд байна” гэһэн зурагай хажууда болоһон уулзалгада Москва зориһон делегациин үри һадаһад, түүхын эрдэмэй кандидат Жаб Цыбикдоржиев үгэ хэлээ, “Тоонто” ансамблиинхид дуунуудые дуулаа, Үндэһэн музейн захирал Татьяна Бороноева энэ үдэшые хүтэлөө. Соёлой болон һуралсалай эмхинүүдэй хабаадалгатай мүрысөөнүүд, эрдэмтэдэй болон түүхэшэдэй пресс-конференци болон арадай аман зохёолой фестивальнууд, бусад һонин һонин үдэшэнүүд, конкурснууд, шэнэ номуудтай танилсалга Үндэһэн номой ба аймагуудай номой сангуудта ( тэрэ тоодо манай эсэгын, Бадан Тураахинай үри һадаһан байһан Доржопалан Дымбрыловэй “Амгалан байдалай түлөө” гэһэн номтой танилсалга) эмхидхэгдэхээр хараалагдаба.

     Энэ шухала асуудал – 320 жэлэй ойн баярта зорюулагдаһан хэмжээ ябуулгануудые дэмжэһэн Буряад Уласай соёлой сайд Соелма Баяртуевна Дагаева бидэндэ хэлэхэдээ, соёл, искусствын оршондо ажалладаг театрнуудай, бусад эмхи зургаануудай урда бэелүүлэгдэхэ горитой хүдэлмэри даалгагданхай гэжэ тэмдэглээ. Тэрэшэлэн гол театрнуудай нэгэн болохо Буряадайнгаа оперно театрта Абжаа удаган тухай оперо мэдээжэ композитор Баир Дондоков зохёон бэшээ, тиин найруулан табихаа байһан тухайнь Соелма Баяртуевна мэдээсэһэн байна. Олондо мэдээжэ түүхэшэн, Түгнын алдарта басаган, угһаа мэдэлшэ байһан удаганай үри һадаһан болохо, “Угай зам” газетын редактор, техническэ эрдэмэй доктор, түүхээр олон номой автор Владимир Будаевич Цыбикдоржиевай хөөрөөгөөр бэлигтэй композитор Баир Дондоков буряад арадаа үргэһэн, хори буряадуудайнгаа Москва нюусаар мореор зориһон холынь замда туһамарщан, харгы заагша, ан арьяатанһаа абарагша болоһон Абжаа удаганай түрэһэн тоонтодонь ошожо, үнэн зүрхэнһөө угтань, өөртэнь үргэжэ, мүргэжэ, зүбшэл заабари, дэмжэлгэ абаһан, зохёохы ажалаа зоригжуулһан, арюудхаһан байна гэжэ мэдэжэ абабабди.

     2014 ондо хэблэгдэһэн В.Б. Цыбикдоржиевай “Путь предков” (“Угай зам” ) гэһэн номһоонь хэһэгүүдые “Үнэнэйнгөө” хуудаһанууд дээрэ гаргажа, үргэн олон уншагшадтаа 320 жэлэй саана ехэ удха шанартай ажал хэрэгүүдые бэелүүлһэн, мореор аяар холын Москва зориһон хори буряадуудай баатаршалга, аша габьяа тухай, тэдэнэр өөһэдынгөө ажамидаралда сэхэ хабаатай, хүндүүлхэй асуудалнуудые шиидхэжэ, Сагаан хаанай (I Петр хаан) Зарлиг (үндэһэн арадаа, ами наһаа дарлалта, добтолгоһоо абарһан, газар, уһаяа, хилэнүүдээ аршалһан, хүбүүдээ үндэһэ яһатанаймнай 1 сая болотор үдөөдүйдэ сэрэгэй албанһаа сүлөөлһэн удхатай) асарһан уг унгиимнай гайхамшагта харгы зам, алдар солото хэрэг, баатаршалга хэтын хэтэдэ мартагдахагүйл! Удамарша ябаһан зайһан тушаалтай Бадан Тураахинай ударидалга доро гайхамшагта холын харгы зам морёор гаталһан эрэлхэг зоригтой 56 хүнэй бүхы нэрэнүүд элирүүлэгдээшьегүй һаа, тэдэнэй асарһан эрхэ сүлөө, хариин болон доторой дайсадай дарлалта, хашалганһаа, сагһаа урид яла түлэлгэһөө мултаралга, газар дайдаяа аршалалга, бусад эрхэнүүд хуулита ёһоор бэшэгдээ, тэрэ тоодо буряадууд гэжэ үндэһэн арадаймнай нэрэ мүнхэрүүлээ.

     “Угай зам” гэһэн номһоо хэһэгүүд эндэ авторай зүбшөөлөөр хуряангыгаар  үгтэбэ. “1702-1703 онуудта хори буряадуудай Москва Агууехэ Петр хааниие бараалхахаяа дипломатическа уялгатай ошоһон тухай түүхэтэ үнэн баримтанууд” гэһэн түрүүшын томо хуби соо нэн түрүүн ХVIII зуун жэлэй эхиндэ Буряад хизаарта политическэ талаһаа ямар байдал тогтоод байгааб гэжэ тодорхойлогдоно.