Хэһэн хэрэгынь хэзээдэ мүнхэ удха шанартай

     Зүгөөр налог татабари түлэдэг зоноо алдаха дурагүй феодальна Росси тэдэнтэй тулалдахын орондо эбэй хэлсээгээр тэдэнһээ яла (ясак) булганай арһаар абалгань һураггүй дээрэ, ехэ удха шанартай байгаа. Москвагай, засагта гүрэнэй хүгжэлтэдэ “зөөлэн арһан” (“мягкая рухлядь”) худалдаанай – мүнгэ зөөриин ажабайдалда гол үдха элирхэйлжэ эхилээ бэлэй.

     XVIII зуун жэлэй эхеэр Сибирьһээ хаанай ханзада (казна) 200000 булганай, 10000 хара үнэгэнэй, 50000 хэрмэнэй, горностайн (үенэй), бобрнуудай (минжэнүүдэй) арһан ябуулагдадаг һэн (Кудрявцев, 1940, 40-дэхи хууд.). Тиигээдшье XVIII зуун жэлэй эхиндэ олон жэл соо үргэлжэлһэн Хойто зүгэй дайнда гаргашалга Россиин экономикые һандаруулаа, гансал Сибириин арһанай аша туһаар – ори ганса үнэтэ эд бараанай худалдаагаар ажамидаржа байгаа. Капитализмын, хүндэ промышленностиин Россида хүгжэхэ үедэ колониальна империнүүд олон үндэһэ яһатаниие үгы хэжэ эхилээ бэлэй. Энээн тухай түүхын эрдэмэй доктор Ш.Б. Чимитдоржиев, академик А.П. Окладников гэгшэд тэмдэглэһэн байна.

     XVII зуун жэлдэ Баруун Буряадта дайнууд, буһалгаанууд (1735, 1738-1739, 1767 онуудта) олон үнгэрөө (Гирченко, 1937, 24-дэхи, 25-дахи хууд.). Харин зүүн зүгэй буряадууд хүбүүдээ баяшуулда (атаманство) албанда үгэдэг ёһо заншалтай һэн. Гэбэшье гансашье хүбүүдынь бэшэ, мүн басагадынь, һамгадынь, эжынэрынь баһал хаалта хүреэндэ  (заложники) абтажа, дарлуулдаг, баһуулдаг, зободог байһан тухайнь А.П. Окладников бэшэһэн байдаг (Окладников, 1937. 99-дэхи хууд.). 1767 ондо Аха руу Чингис хаанай үри һадаһан болохо,  хүлдөө түмэр гэнжэтэй Данжин лама сүлэгдэһэн юм. Ахын зоной Данжин ламын ударидалга доро буһалгалха эрмэлзэлтэй байһыень мэдэһэн Россиин албата зон-хасагууд тэдээниие ехэ шангаар хэһээхэдэнь, Эрхүүгэй можодо шууяан шорхироон болоо бэлэй (Окладников, 1937, 244-дэхи хууд.).

     Зүлхэ (Лена) мүрэнэй эрьедэ анха түрүүшынхиеэ хори буряадууд ород зонтой уулзаа бэлэй. Тиин Байгалай (Лама гэжэ нэрэтэй һэн) эрьедэ ажаһуугшад “ламын хүнүүд” гэжэ нэрлэгдэбэ. 1642 ондо 50 түмэнтэй (пятидесятник) Мартын Васильев иигэжэ Яхадай дайшалхы даргада (воевода) дуулгаа һэн: “... А ламские де люди  Коринского рода князец говорил де он мне мог де государю ясак дадим, и драться де с служилыми людьми не хотим…». Гэбэшье бүхы буряадуудай буһалгаанда хори буряадууд хабаадаха ёһоороо хабаадаа бэлэй. Юуб гэхэдэ, газар, уһа эзэмдэлгэдэ (колонизация) гол үүргэ бэелүүлһэн Василий Колесников Байгалда урагшагүйгөөр дайлалдаһанай удаа Верхоленкэ острожогой буряадуудай (братска) хотон һууринуудта дээрмэдэн добтолһон, баяшуултайнь тэмсэһэн, үхэр малыень буляаһан, эдиһэн байна (Токарев, 1939, 118-дахи хууд.).

     Манжуурһаа, Дотор Монголһоо  Ойхон, Дээдэ Зүлхэ мүрэн хүрэтэр дүшөөд жэлдэ ябаһан, ажаһууһан хори буряадууд холын харгынуудһаа, олон тоото дайн дажарһаа эсэһэндээ, тулюур байдалда ороһонһоо боложо, Байгалай зүүн эрье руу зөөхэ гэжэ шиидэбэ. Тэндэньшье хасагуудай багашаг отрядууд баһал добтолдог байба. Зүгөөр хориинхид түргөөр хасаг сэрэгшэдһээ тэрьедэдэг бэлэй. “Нашей мочи не стало, потому что люди многие и кони» гэжэ хори буряадуудтай тэмсэһэн атаман Похабов бэшэһэн байдаг (Кудрявцев, 1940, 48-дахи хууд.). Тиин хаалтада, плендэ абтаһан эхэнэрнүүдыень, үхибүүдыень бусаагаа бэлэй. Тиимэһээ Хориин дайдада ороһон хасагуудай атаманууд ехэ болгоомжотой политика хориинхидтай ябуулдаг байгаа. Сонгоол – табунгуудай эзэн хаан тайжануудтай, тэдэниие дэмжэгшэ халхас Цэцэн хаантай дайлалдаха үедөө хориинхид Росситай дайшалхы – политическэ хани харилсаа байгуулха зам шэлээ бэлэй.

       Гэбэшье хори буряадуудай газарта острогуудые байгуулһан хасагууд – Россиин правительствын түлөөлэгшэд, эрхэ сүлөөтэй промышленнигууд арадые дарлажа, газар, уһанай ашагта малтамалнуудые зөөришэлжэ, хуули мэдэхэгүй юрын хасагуудта яла суглуулха даабари үгэхэдэнь, тэдэнь заагдаһан тушаал уялгаяа хазагайруулжа, ялаяа урид түлэхыень баалажа, газарыень, малаа эдеэлүүлхэ сабшалан газарыень эзэмдэжэ, малыень абажа, яла түлөөгүй зонииень хаалтада хаажа, зобоожо эхилээ һэн.

     Манжуурай талаһаа добтолго, эзэмдэлгэ, Халхада буддын шажан дэлгэрэлгэ, Ойрадай хаан шэрээдэ болоһон газаа талын дайшалхы байлдаанууд, доторой буһалгаанууд, Россида эмхидхэгдэһэн  Петровско шэнэ реформонууд Буряадай ажабайдалда түүхэтэ үйлэ ушарнууд болоо бэлэй. Дунда Азяар хараад үзэхэдэ, хаа-хаанагүй “моридой тахануудай хүрэхэ” газарта болоһон дайшалхы политическэ байлдаанда хори буряадуудай 11 уг унгиин холбоон (союз) гансаараа хабаадаха аргагүй байгаа. Тиимэһээ хориин арад зониие хари гүрэнүүдэй сатрапуудһаа (эзэмдэгшэд, добтологшод), мүн Россиин нютагай дарлагшадһаа аршалха, абарха эрилтэнүүдтэй, тусхай уялгануудтай олон уг унгиин түлөөлэгшэдые нэгэдүүлһэн зониие (посольство) Россиин эзэн хаанда эльгээһэн байха юм...

Владимир ЦЫБИКДОРЖИЕВАЙ

“ПУТЬ ПРЕДКОВ” гэһэн номһоо Бэлигма ОРБОДОЕВА хэблэлдэ хуряангыгаар оршуулан бэлдэбэ.

(Эхиниинь августын 24-эй дугаарта.Үргэлжэлэлынь хожом гараха).

Зурагууд дээрэ: I Петр хаан; Буһалгаанай үедэ буу бариһан хасагуудай урдаһаа номо һуршатай угсаатамнай тэмсэнэ.