Арад түмэнэй албатан

Хүсэн дундаабди!

2006 ондо “Буряад үнэн” сониной 85 жэлэй ойдо зорюулагдажа гараһан хоёр ботито ном “Буряад арадай буян һэшхэл” гэжэ гаршаглагдаһан байна. Тэрэ үедэ “Буряад үнэн” Хэблэлэй байшанай юрэнхы захирал байһан Ардан Ангархаев иигэжэ гаршаглаһан гэжэ тухайлдагби. Харин 100 жэлэйнь ойн урда тээ 2021 оной декабрь һарада гараһан ном “Үнэн үүргэ” гэһэн гаршагтай. Гэбэшье удхань яаха аргагүй нэгэн лэ дээ. Юундэб гэхэдэ, эгээл ехэ, эгээл үнэн үүргэ бол арадтаа алба хэһэн ябадал болоно бшуу.

Тэрэшэлэн, энэ номой “100 жэл: ажабайдал үргэлжэлһөөр” гэһэн бүлэгэй эхиндэ:

“Үнэмнай” зуутай болобо. “Үбгэрбэшье”, үшөөл эршэ хүсэн дундаа, эрмэлзэл түгэс зандаа. “Буряад үнэн” миин сонин бэшэ. Анхан байгуулагдахаһаа хойшо мүнөө болотор үндэһэнэй соёл болбосоролой томохон түб байһаар. Буряадби гэһэн сэдьхэлтэй хүнүүд хэзээдэшье “Үнэн” тээшэ тэгүүлдэг, үүдыень татажа ородог. Хүдөө аймаг, хүршэ можо нютаг, холын түб хотоһоошье шухала асуудалнуудые бодхожо, олониитын анхарал хандуулха хүсэлтэй зон субажа байдаг заншалтай. Богоһыемнай алхажа ороһоор лэ  онсо агаар амисхалтай, одоошье буряад арадаймнай буян шэнгэһэн газар гэжэ нэрлэдэгынь бидэндэ эрхим сэгнэлтэ мүн. Тиимэһээ эндэ хүдэлхэ хуби табиламнай  бахархахын шалтаг байхаһаа гадна, туйлай ехэ харюусалга ээм дээрэмнай тохоно”, - гэжэ “Буряад үнэн” Хэблэлэй байшанай захирал – ахамад редактор Дашадоржо Болотов бэшэһэн байна.

Би энэ хэһэгэй үгэ, мэдүүлэл бүхэнэй доро гараа лаб табихаб. Зүгөөр ажалда орожо байһан сагтаа энээниие хүсэд ойлгодоггүй һаабзаб даа. Мүнөөл үндэрхэн наһа хүрөөд байхадаа, энэ ушар байдалые эды тэды ойлгодог болонхойб. Ойлгодог болоһон сагһаа энээгээрээ омогорходогби. Намайе үүдэндэнь хүтэлжэ асараад, досоонь оруулһан Александр Жалсанович Жамбалдоржиевта баяр хүргэжэ ябадагби.

Ном тухай. Бүри Шэнэ жэл гараһан хойно нангин агаартай байшандаа ерэжэ, энэ ном абаад, халта ираад үзэхэдөө: “Зай, байгаа бэд даа. Хожом уншана бэзэб”, - гээд, орхижорхёоб. Эхин хубиин орёошог бэшэлгэнүүдые шагаад гээд, һонёо буурашоо хаб. Тиигээдшье зузааниинь гэжэ...

“Хамшагай” хойшолон

Харин шэнжэлхы  үгүүлэл бэшэхэ дурадхал абахадаа, яажа арсажа байхабши, уншажа оробоб даа. Түрүүшын хубиин шанарые зарим тэды мэдэрбэб. Тиигээд хэдэн хуби алад гараад, “Сониндо гарадаг соносхолнууд” гэһэн бүлэгтэ оробоб. Тэрэ гушадахи онуудай дугаарай соносхолтой нюурай буулгабари харабаб. Лата үзэгтэй. Байз... Һонюушамни диилээд, латаар бэшэгдэһэниие уншажа туршабаб. Кирил үзэгөөр гаргаһуу: “Нөхөр аа! Өдөр бүриин сонин “Үнэнииги” захигтун!” Удаань киногой соносхол: “Эрдэмдэ” - “Арбан гурбан”. Михаил Роммой иимэ кино бии һэн ха гээд, дайсанай “Гуглые” няһалбаб. Зүб даа, 1936 ондо буулгагдаад, 1937 оной май соо дэлхэйн (!) экрануудта гараа гэбэ. А-һаа, энэмнай манай “Эрдэмдэ” тэрэ жэлэй намараар хүрэжэ ерээ гэе. 1936 ондо “Үнэн” сонин “h” үзэгтэй хори аялгада ороо хамнай! Тиихэдэнь юундэ киногой соносхол “нөхөр аа”, “өдөр бүриин”, “Үнэнииги” гэхэшэлэн, халха аялгаар ябажа байна гээшэб!? Байз, “Прогресстэ” ямар агшааб? “Һалбаража байгаа Украина” гэнэ! Нэгэ соносхол соо хори, халха аялганууд зэргэшэшэнхэй! Миниихеэр бол халхаараа орхибол, дээрэ байгаа. Юундэб гэбэл, “ө”, “ү” абяанууд буряад нютагай аялгануудта балай илгаатай бэшэ бшуу. Харин бэшэмэл хэлэндэ дүтэрхы үгүүлэгдэдэг үгэнүүдэй удхые илгадаг үүргэтэй ха юм. Хэлэ зүйдэ “ө”, “ү” үзэгүүдые удхые илгаруулдаг (смыслоразличительная) фонемэ гэдэг гээшэ. Анхан лата үзэгтэ буряад хэлые оруулхадаа, Базар Барадин халха хэлэндэ тулгаһан бшуу. Тэрээгээрээ байбал, мүнөө монголшуудтай гүймгэ ярилдажа байха һэмди. Хэлсэжэ байһан ном соохи хэлэ бэшэгэй доктор Бабасан Цыреновэй статья дотор арбахан жэл соо буряад хэлэнэй сагаан толгой (алфавит) хоёр удаа һэлгэгдэһэн гэжэ бэшээтэй байна бшуу. Иигэжэл гүрэнэй засагай баалалтаар анханаймнай монгол бэшэгые хорёод, латада, удаань кирил үзэгтэ оруулжа, хамагые хуу худхажархихадань, мүнөө болотор энэ “хамшагһаа ханяаһан” зандаа байһанаа булта ойлгонобди.

Шэнэ сагай эршэ

Сэнгэ Ринчиновэй “Шэнэ үзэгтэ шэлжэн ороод...” гэһэн гаршагтай бүлэгтэ авторынь 1930-аад онуудай “Үнэнэй” толилолгонуудые зохидоор тааруулагдаһан гэрэл зурагуудаар шэмэглэнхэй. Тиимэ болохолоороо шэнэ байдалда шэлжэн оролгын эршэ түгэс сагай амисхаал тодо хурсаар мэдэрэгдээдхинэ. Тэрэшэлэн, “Сталин багшые бараалхажа” гэһэн мүн лэ С. Ринчиновэй бүлэг ехэ зохидоор найруулагдаа. 1936 оной январиин 27-до Москвагай Кремль соо Буряад-Монгол республикын делегациин СССР-эй намын ба засагай газарай хүтэлбэрилэгшэдтэй уулзалга тухай эндэ хэлэгдэнэ. Тиигээдшье гурбан жэлэй урда тээ Норжима Цыбиковагай Кремльдэ болоһон уулзалгын үедэ хаагдаһан гэрэл зурагай мүрөөр үүсхэһэн “Гэрэл зурагай түүхэ” гэһэн түсэлөөр элирүүлэгдэһэн мэдээнүүд тус бүлэгые бүри һонирхолтой болгоо.

Сэнгэ Ринчиновэй “Москвада болоһон түрүүшын декада” гэһэн бүлэг мүн лэ ехэ һонирхолтой, дууһан “Буряад-Монголой үнэндэ” тэрэ үеэр гараһан материалнуудһаа бүридүүлэгдээ. Илангаяа “Баяр” драма болон “Энхэ-Булад баатар” оперо москвагайхидта ехэ һайшаагдаа. Энэ ушарые дуушад Бадма Балдаковой, Надежда Петровагай, Вера Лыгденовагай, мүн алдар суута балерина Ольга Лепешинская, композитор Рейнгольд Глиэрэй хөөрөөнүүд тэдэнэй гэрэл зурагуудаар шэмэглэгдэхэдээ, бүри 1940 оной Москвада хажуудань байлсаһан мэтээр мүнөөшье һанагдана.

“Дайнай үеые дабалган”

Иимэ гаршагтайгаар Сарюна Эрдынеевагай бэлдэһэн бүлэгэй эхиндэ “Буряад-Монгол үнэн” сониной 1941 оной июлиин арбанай дугаарай нэгэдэхи нюурай буулгабари “Ши фронтдо юугээр туһалаабши?” гэжэ гаршаглаһан асуудалтайгаар табигдаа. Энэ асуудалда харюунууд дайнай үедэ манай сониндо үргэлжэ толилогдожо байгаа. Мүн эрэшүүлэй барагсажа фронтдо мордоод байхадань, эхэнэрнүүд, залуушуулда тракторай оньһо шудалха уряатай шүлэг Цэдэн Галсанов бэшээ: “Хара фашистда / Хоро болохол, / Уймар тархидань / Түймэр болохол. / Трактор шудалан / Һайтар һураха! - / Энэ уряалаар / Мэнэ бодоёл”. Эсэгын дайнай Илалтаар дүүрэһэнэй удаа арадай ажахые һэргээлгын ажал эршэтэйгээр ябуулагдаба. 1945 ондо Улаан-Үдэдэ оперно театрай барилга эхилээд, 1953 ондо түгэсэжэ, гоё һайхан шэнэ ордон ашаглалгада тушаагдажа, оперын ба баледэй спектакльнууд табигдажа эхилээ һэн.

1950-дахи – 1980-дахи онуудташье “Буряад үнэмнай” СССР ороной ба Буряад уласай ажабайдалые жэл ерэхэ бүри улам дэлисэтэйгээр харуулжа байгаа.

Эгээл эхиндэ Дашадоржо Болотовой “100 жэл: ажабайдал үргэлжэлһөөр” гэһэн бүлэгэй эхиндэхи удха түгэс мүрнүүдые дабтаа һэмди.

Саашань ахамад редактор толгойлжо ябаһан коллективэйнгээ бүхы бүлэгүүдэйнгээ  зонуудтай танилсуулна.

Сониной түүхэ, нюур шарай

Тэрэшэлэн “Буряад үнэнэй” ахамад редакторнууд, “Буряад үнэн” Хэблэлэй байшанай хэблэлгэнүүдэй редакторнууд, олон үеын мэдээжэ сэдхүүлшэд, манай сониной газарта ажаллаһан уран зохёолшод, манай хүдөө болон хүдэлмэришэн бэшэгшэд тухай тобшохон мэдээнүүдтэй Галина Дашеевагай, Туяна Самбяловагай толилолгонууд уншагшадай анхарал заабол татаха. Ондо ондоо үеын долоон (!) ахамад редакторнууд хамалганай  һүжэрһэн 1930 гаран онуудта толгойн саазада хүртэһэн гү, али түрмэдэ нүгшэһэн байна. “Үнэнһөө” дайнда мордоһон Ленинэй орденто Намдаг Цыбенов, Александр Невскиин орденто Галан Данзанов, сэрэгэй сэдхүүлшэ Цырен Очиров болон бусад тухай Николай Бадмаринчинов согсолон бэшээ. 48 жэл соо таһалгаряагүй манай сониндо хүдэлжэ байдаг Галина Хандуевна Дашеева-Базаржаповае тусхайтар тэмдэглэхэ шухала. Ялас гэмэ абьяас бэлигтэй энэ зохёолшо, сэдхүүлшэ дурсагдагша ном соо “Буряад үнэнэй” шогуудһаа” гэһэн үлхөө зураглалнуудые сониндоо гаргаад, заримань ойн баярай ном соо гараа. Ехэ гарай зохёолшо, 14 жэл соо “Буряад үнэниие” толгойлһон Ардан Лопсонович Ангархаевтай Баясхалан Дабаинай хөөрэлдөөн һонирхол заабол үүсхэмээр.

Полиграфиин, дизайнай талаар “Үнэн үүргэ” гэһэн ном үндэр шанартайгаар хэблэгдэнхэй. Эндэ шэмэглэгшэ мэргэжэлтэй бэлиг түгэлдэр Аркадий Батомункуевай габьяа арсашагүй ехэ гэжэ түгэсхэлдэнь тэмдэглэе.