Гол анхарал - үхибүүдтэ

Үнэн байдал

Һургуулиин урдахи хүмүүжүүлгын асуудалнууд дээрэ бүхы наһаараа хүдэлжэ байһан багша, педагогикын эрдэмэй доктор Сономбал Цыденович Содномов буряад хүүгэдтэ түрэл хэлыень яагаад заахаб гэжэ һанаата болодог. Нэн түрүүн буряад нютаг һууринуудай байдал шэнжэлэн хаража үзөө.  

- Багшын гү, али хүмүүжүүлэгшэдэй буряадаар дуугархада, тэдэ урдаһаань өөрын хэлэн дээрэ яһала харюусана. Харин газаа наадажа  ябахадаа, эдеэ хоол бариха үедөө бэе бэетэеэ ганса ород хэлэн дээрэ харилсана. Сэсэрлигэй хүдэлмэрилэгшэдые энэ ехээр гайхуулнагүй. Үхибүүд үнинэй ородоор хөөрэлдэдэг. Бидэ яаха гээшэбибди гэжэ тэдэ харюусана һэн. Олон гэртэхинтэй харилсаабди. Бэе бэетэеэ буряадаар хөөрэлдэбэшье, үхибүүндээ ородоор хандадаг болошонхой. Ойлгохогүйдэнь, ород хэлэн дээрэ хэлэнэбди гэжэ түрэлхид мэдүүлнэ. Үнэн дээрээ буряадаар хэлэхэдэшни, ойлгонгүй урдаһаашни хараад байха үхибүүдэй тоо ехэ олошороо гэжэ адаглааб. Буряад нютаг һууринуудта иимэ байдал тогтоод байхадань, бүри ехээр сэдьхэлни  хүдэлөө, - гэжэ эрдэмтэн мэдүүлнэ.

Үндэһэтэ яһатанай уласуудаар ажалай хэрэгээр ябахадаа Сономбал Цыденович тэндэхи байдал  адаглан хаража ябаа, хүн зонтой түрэл хэлэн тухай хөөрэлдэһэн байна.

- Ород гүрэнэй можо хизаарнуудта байдал адлирхуу байна. Яхадта хэдэн жэлэй саана автобус соо ганса яхад хэлэн дуулдадаг байһан һаа, мүнөө ород хэлэн дээрэ хөөрэлдэхэ ушарнууд олон болонхой. Мүн сэсэрлиг һургуулинуудташье  иимэ байдал тогтонхой. Хэды тиигэбэшье, Яхадта, Татарстанда байдал яһала һайн. Манай Буряадта бусадһаа хэсүү, - гэжэ эрдэмтэн хэлэнэ.

 

Эрилтэтэй үүсхэл

Үдэр бүри 12 сагай туршада үхибүүн сэсэрлигтэ байна. Бүхы һуралсалай, хүмүүжүүлгын ажаябуулга ганса ород хэлэн дээрэ ябуулагдана гээд һуубал, удангүй түрэл хэлэмнай алдагдахал.

Хэлэтэй болгохо гэбэл, үхибүүдые багаһаань һургаха хэрэгтэй гэжэ бултанда мэдээжэ. Теэд, энээниие яагаад бэелүүлхэб гэжэ аяар хоёр жэлэй хугасаада Сономбал Цыденович һанаата болон ябаа. Буряад хэлэнэй байдал тогтоожо, үхибүүдые һургаха тухай һанаа бодолынь 2020 онһоо хойшо бэелүүлэгдэжэ эхилээ һэн.

Улаан-Үдэ хотын 52-дохи “Ая ганга” сэсэрлигтэ буряад хэлэндэ багашуулые һургаха арга боломжо бэдэржэ байгаа.

- Тэрэ үедэ  сэсэрлигтэ ябадаг үхибүүдэй гэртэхин буряад хэлэн дээрэ үхибүүдээ һургахаяа һананабди гэжэ мэдүүлээ. Теэд, бидэ өөһэдөө яагаад һургаха юм гэжэ мэдэхэгүй байгаабди. Сономбал Цыденович энэ талаар шэнэ ажал ябуулхань гэжэ дуулаад, уулзажа, хөөрэлдөө һэмди. Мүнөөдэрэй байдалаар, манай сэсэрлигэй хэдэн үхибүүд буряад хэлэн дээрэ эмхидхэгдэһэн хотын, уласай хэдэн урилдаануудта шалгараа, - гэжэ “Ая ганга” сэсэрлигэй ахамад хүмүүжүүлэгшэ Дарима Батуевна Дашиева хөөрэнэ.

Иигэжэ дүй дүршэл бэдэрһэн сэсэрлигэй мэргэжэлтэд эрдэмтэнтэй харилсажа эхилээ.

- Түрүүн өөрынгөө түсэл ганса хүдөөгэй сэсэрлигүүдтэ нэбтэрүүлжэ туршаха гэжэ һанажа байгааб. Харин хотын һуралсалай гуламтын хүмүүжүүлэгшэдэй намда хандахадань, хамтараад хүдэлжэ эхилээбди. Гансаараа энэ ажал хэбэл, хаанашье хүрэхэгүй һэм гэжэ мүнөө һанагдана. Монолингвальна оршон байдал түхеэрхэ талаар ганса бэлдэлгын ажалынь ямар хүшэр бэ. Мүнөөшье хүсэд дүүрээгүй гэжэ хэлэхээр. Түсэл бэелүүлхын тула хэдэн тусхай программануудые бэшээбди, бүхы талаһаань шэнжэлжэ хараабди, - гэжэ Сономбал Цыденович хөөрэнэ.

Үхибүүдые уһан түрэл хэлэтэй болгохо гэһэн зорилго табигданагүй гээд, түсэл зохёогшод мэдүүлнэ. Түрүүшын шатада багашуулай  бүлгэмдэ ябадаг хүүгэдые буряад хэлэ шагнажа, хүнэй юун гэжэ хэлэһые ойлгодог болоно. Удаадахи шатануудта юрын лэ дэлгэрэнгы бэшэ мэдүүлэлнүүдтэ һургана.  Хүүгэд бэе бэетэеэ харилсажа, асуудал табижа, тэрээндээ заал һаа харюусаха ёһотой.

 

Бэрхэшээлнүүдые дабан...

Түсэл  бэелүүлгэдэ оролсохыень аймагуудай сэсэрлигүүдтэ дурадхагдаһан байна. 2020 ондо оройдоол 15 сэсэрлигүүд шэнэ гуримаар ажалаа ябуулжа эхилээ. Жэл хүдэлөөд, 3-4 гуламта түсэлһөө гараа. Ушар гэхэдэ, олон тоото бэрхэшээлнүүдтэй дайралдаа.

- Хүүгэдэй сэсэрлигүүдэй һуралсалай, хүмүүжүүлгын ажал ород хэлээр бэлдэгдэнхэй. Яагаад һургахаб, хайшан гээд заахаб гэһэн номуудшье тиихэдэ үгы байгаа. Мүнөө үедэ бүхы сэсэрлигүүдтэеэ хамта тусхай заабаринуудые бэлдэнхэйбди, - гэжэ Сономбал Содномов уридшалан ажалайнгаа дүн мэдүүлнэ.

Буряадаар ойлгодог, хэлэжэшье шададаг үхибүүд сэсэрлигтэ ябажа эхилхэдээ, 2-3 һарашье болонгүй ород хэлэндэ дадашана. 12 сагай хугасаада сэсэрлигтэ байхаһаа гадна бүхы юумэниинь хуу ородоор ябуулагдана. Долоон хоногто хоёр дахин үнгэрдэг буряад хэлэнэй хэшээлнүүд байдалые абаранагүй. Мүн багшанаршье хомор.

- Мэргэжэлтэдэй дуталдал эгээл гол шухала бэрхэшээл болоно. Бүхэли үдэрөө үхибүүнэй ажаябуулга ганса буряад хэлэн дээрэ эмхидхэхэ гээшэ тон ехэ харюусалгатай ажал ха юм. Эндэ хүмүүжүүлэгшэд, хүгжэмэй, физкультурын багшанар хуу буряадаар хөөрэлдэхэ ёһотой байна ха юм. Иимэ шалтагаанһаа хэдэн сэсэрлигүүд 1-2 жэлдэ хүдэлжэ ядаад, туршалгын талмайһаа гарана. Буряад хэлэнэй багша боложо гараһан мэргэжэлтэд түрэл хэлэндээ хэды бэрхэ байбашье, бага хүүгэдэй психологи, тэдээндэ зааха методико мэдэнэгүй, - гэжэ түсэл зохёогшод голхорно.

Хэды бэрхэшээлнүүдэй дайралдабашье, хүнгэн бэшэ ажал үргэлжэлһөөр. Түсэлдэ оролсохо дуратай гуламтануудай тоо олошорһоор. Хоёр жэлэй ажалай зарим дүнгүүдтэйнь удаадахи дугаартаа танилсуулхабди.