Морин эрдэниеэ шэмэглэжэ...

Олон шэглэлээр

Тоног зэмсэгүүдые бүтээгшэдэй ажалнуудые шүүгшэд 4 шатада хубаажа,  эгээл эрхимүүдыень элирүүлээ. «Эрхим тоног зэмсэг» гэһэн шатада Табтаанай нютагай түлөөлэгшэ Эрдэни Шагаев шалгаржа түрүүлбэ. «Үндэһэн эмээл» шатада Агын дасан түлөөлжэ хабаадаһан Ринчин Эрдынеевэй дархалһан эмээл бусадһаа һайхан, гоё байба. «Мориной зэмсэг» (Упряжь) бүтээхэдээ бэрхэ байһанаа Будалан нютагай Бата Сультимов гэршэлээ. «Мориной соло» шатада Урда-Агын адуушан Очир Батоцыренов морин эрдэнидээ соло дуудажа, ганса тэрэнэйнгээ шэхэ хужарлуулаа бэшэ, харин сугларһан зоной дура татажа шадаа. Тэрэ түрүүшын  һуури эзэлһэн байха юм.

Үшөө тиихэдэ энэ хэмжээ ябуулгын гаршаг доро уран барималнуудай дэлгэсэ ажалаа ябуулаа. Адуунай дэлһэ нэхэжэ бүтээһэн зүйлнүүд болон модо һиилэжэ, түмэр шудхажа хэгдэһэн уран барималнууд хүн зоной нюдэ баясуулаа гэхэдэ, алдуу болохогүй. Жэшээнь, Саян Бочкарёв «Тэнгэри» гэжэ нэрлэһэн уран бүтээлээ  асаржа харуулаа.

-Буряад арадай түүхэ, заншалаар үнинэй һонирходог, шудалдаг хүм. Мориндо мордоһон хүн гартаа жада баринхай энэ бүтээл дээрэ харагдана. Дэлһэн болон һүүлынь һанжахадаа, манай түүхэ зураглана. Буряад монгол арад түмэнэй хүсэ шадал тэдэнэй һүлдэ соо байдаг юм. Шанга һүлдэтэй байбал, юунһээшье айхагүй      болоно ха юм даа, - гэжэ уран барималшан Саян Бочкарёв хөөрэнэ.

Буряад монгол арад түмэн, мүн бусадшье нүүдэлшэ зон адуун һүрэгөө морин эрдэни гэжэ нэрлэжэ, ехэ хүндэлжэ ябадаг. Адуунайнгаа аша туһаар ажал хүдэлмэриеэ бүтээжэ, амин голоо залгажа ябаа ха юм даа.

-Хабаадаһан хүнүүд булта бэрхэнүүд, талаан бэлигтэйнүүд. Ехэ оролдожо, мориной тоног зэмсэг бүтээһэн байна. Тус урилдаагаа бүри үргэдхэжэ үнгэргэдэг болохо һанаатай байнабди, - гэжэ эмхидхэн байгуулагшадай нэгэн, Үбэр Байгалай Буряад арадай соёлой хүгжэлтын түбэй захирал Сэсэг Нордопова хэлэнэ.

Буряадаа түлөөлжэ

Агын үргэн талада үнгэргэгдэһэн «Морин эрдэни» урилдаанда Ивалга нютагай уран гартан Нимацырен Лубсанцыреновна Будажапова хабаадажа, шангай 2-дохи һуури эзэлбэ. Урданай модон эмээл шэмэглээд, хударга, хүмэлдэргыень бүтээгээд, «Үндэһэн эмээл» гэһэн шатада оролсоһон байна.

-Урилга ерэхэдэнь, урматай урилдаанда ошооб. Минии бүтээлни хажуу тээһээ харахада, урихан эхэнэрэй шарайтай шэнги болоо гэхэ байнаб. Арһа эсхэжэ, хазаар, хүмэлдэргэ, хударга, ташуур болон хярмуур (гребешек) хээд, тэрэнээ угалзануудаар гоёогооб. Хээ сохижо хэгдэһэн угалзанууд яһала зохидоор тааража һуугаа, - гэжэ «Үндэһэн эмээл» шэглэлдэ шанда хүртэһэн нютагаймнай уран бүтээлшэ Нимацырен Будажапова хөөрэнэ.

Түрүүшын һуури эзэлһэн Ринчин Эрдынеев дархан Нимацырен Лубсанцыреновнагай шабинь болодог юм. Багшынгаа зааһан эрдэм мэдэсые һайн хадуужа абаһан шабинь мүнөө дүрөө дээрээ ябаһан уран гартан болонол даа.

Уран зурааша, хээ сохигшо, багша

-Аба эжы хоёрни гартаа дүйтэй уран бүтээлшэд байһан гээшэ. Абамни, Лубсанцырен Будажапов, Дээдэ-Ивалга нютаг тоонтотой уран зураашан, модошо, түмэршэ дархан байгаа. Эжымни заха холын Захааминһаа уг гарабалтай Ринчинханда Санжиевна Будажапова (Доржиева) угаа гоёор зурадаг уран биирэтэй хүн һэн. Угаа уһанда хаянгүй, түрэлхидэйнгээ табилга мүлирүүлжэ ябана хаб даа. Ивалгын заншалта урлалай лицейдэ аяар 30 гаран жэлдэ багшалжа, талаан бэлигтэй хүүгэдтэ дүршэлөө дамжуулнаб, - гэжэ багша Нимацырен Лубсанцыреновна Будажапова хэлэнэ.

Зураглалаймнай герой Улаан-Үдын багшанарай 1-дэхи училищиин уран зурагай таһаг дүүргээд, Хориин аймаг эльгээгдэжэ, тэндээ 7 жэлэй туршада багшалаа. Нимацырен Будажапова 1991 ондо Даша-Нима Дугаровай оролдолгоор Ивалгада нээгдэһэн уран гартанай  һургуулида ерэжэ ороһон юм. Тэндэ бэрхэ багшанарай хүмүүжэл доро хээ сохижо һураад, түрэл һургуулидаа багшалхаар үлэжэ, мүнөө болотор ажаллаһаар. Аяар 30 гаран жэлэй туршада хэды олон үхибүүдые урлаха шадабаритай болгожо, дарханай нюусануудтай танилсуулааб даа. Һурагшадтаяа хамта урлажа дархалһан бүтээлнүүдэйнгээ дэлгэсэ жэл бүри эмхидхэдэг гээшэ. Тиихэдэ Нимацырен Лубсанцыреновна хубиин дэлгэсэнүүдые хоёр удаа үнгэргэһэн юм.

-2013 ондо эндээ түрүүшынгээ  «Угайм һүлдэ», 2019 ондо «Дархашуулай мүнгэн утаһан» гэһэн дэлгэсэнүүдые түрэл гаралнуудайнгаа, шабинарайнгаа дэмжэлтээр үнгэргөөб. Ерэхэ жэлдэ өөрынгөө Рабжуун тэмдэглэнгээ, ажалнуудаа суглуулжа, шэнэ дэлгэсэ дурадхаха һанаатай хүдэлжэ байнаб, - гэжэ һанамжаараа уран гартан хубаалдана.

Багшын шабинарынь мүнөө бэрхэ дархашуул боложо тодоронхойнууд. Олон үеын үхибүүдые нэгэдүүлжэ, «Дархашуулай нэгэдэл»  бүлгэм байгуулаад, эб хамта ажаллана, дүршэл шадабаряараа хубаалданад. Бүлгэмые эрхүү буряадай мүнгэшэ дархашуулай түлөөлэгшэ Эдуард Алексеевич Куклин ударидана. Тус бүлгэмэй гэшүүд ашата багшынгаа хубиин дэлгэсэдэ оролсожо, шадаха зэргээрээ туһа үзүүлнэ бэзэ.

Багшынгаа захяа

Зүблэлтэ гүрэн дотороо, мүн гадууршье тон мэдээжэ уран зураашан, дархан, багша Даша-Нима Дугаровай шаби болоһондоо, Нимацырен Лубсанцыреновна Будажапова ходол омогорхожо ябадаг.

-Багшамни намда мориной тоног зэмсэгүүдэй зураг нэрэ томьёотойнь үгэһэн юм. Саашадаа эдэ бүгэдые бүтээжэ туршаарай гэжэ захиһан байгаа. Мүнөө мориной зэр зэмсэг бүтээгээд байхадаа, өөрынгөө багшын даабари, захяаень дүүргэбэб гэжэ омогорхоноб. Үшөө энэ үнгэргэгдэһэн урилдаан багшымни түрэһэн тоонто Амидхааша нютагта болоһониинь нэгэ өөрсэ тэмдэг байгаа гү? - гэжэ Нимацырен Лубсанцыреновна эгэшэ зүрхөө хүдэлгэн байжа хэлэнэ.

Хүн гээшэ багшынгаа зааһан харгыгаар дабшахадаа, тэрэнэйнгээ хэлэһэн һургаалай үгэнүүдые ходол һанажа ябадаг гээшэ. Хэлэһэн үгыень даажа, һанаа бодолыень бэелүүлжэ, захяаень дүүргэһэн шаби жаргалтай байнгүй яахаб даа.

Дархалха, урлаха гээшэмнай гансашье һургаалай шадабари бэшэ, харин угаар, шуһаар дамжан ерэдэг бэлиг гэжэ ойлгонобди. Дээрэ замбиһаа заяагдажа үршөөгдэһэн бэлигээ мүлирүүлжэ, арад зондоо туһатай эд бараа бүтээхэ шадабаритай болоһон уран гартан зүб мүрөөр алхалжа ябана.

Гэр бүлэ, үри хүүгэд

Үнгэтэ түмэр хайлуулжа шудхаха, хээ сохихо бэлигтэй Нимацырен Лубсанцыреновнада гэртэхиниинь али болохоор туһалдаг. Инаг ганса нүхэртөө захижа, зарим тэды ажалнуудаа бүтээлгэнэ. Тиихэдэнь түрэһэн үхибүүдыньшье шадаха зэргээрээ хамһалсадаг даа. Нимацырен Лубсанцыреновна нүхэртэеэ хамта 2 хүбүүдые, эрхэхэн, бэрхэхэн басага түрэжэ, гарыень ганзагада хүргөө. Тэдэнь бултадаа уран гартайнууд, угаа гоёор зураха бэлигтэйнүүд юм.

-Хэзээ нэгэтэ минии хэжэ ябаһан ажал үргэлжэлүүлхэ бэзэ, - гэжэ эжынь хэлээд, үшөө иигэжэ нэмэнэ: -Наһаараа эрхилжэ ябаһан хэрэгыемни үри хүүгэдни заатагүй саашань дамжуулһай гэжэ зосоогоо һанадаг хүм.

Холо хаана ошохо һэм даа. Шуһан гээшэ голой уһан бэшэ ха юм даа, заатагүй нэгэниинь эжынгээ, үбгэ эсэгэнэрэйнгээ бэлигтэ хүртэхэл байха.