Үндэр хүгжэлтэтэй байһаниие гэршэлнэ

- Лариса Батоевна, та Эрхүүгэй университедэй буряад хэлэ бэшэгэй ба дээдэ hургуулиин англи хэлэнэй таhагуудта hуража, амжалтатайгаар түгэсхэhэн намтартайт. Ямар ушараар хуушан монгол хэлэ бэшэг шудалжа эхилhэн тухайгаа хөөрыт.  

- Би дээдэ hургуулинуудай удаа Монголые, буддын шажан ба Түбэдые шэнжэлэлгын институдай аспирантурада эрдэм мэдэсэеэ дээшэлүүлхэ хүсэлтэй ороо hэм. Эндэ Шагдаров Лубсан Доржиевич  ба Бадараев Балдоржи Бадараевич гэжэ ехэ эрдэмтэй багшанарай хүтэлбэри доро хуушан монгол хэлэ бэшэг шудалhандаа, хуби заяандаа баяртайб. Монгол туургата арадуудай түүхын хүгжэлтэдэ сэгнэшэгүй ехэ хубитаяа оруулhан багшанараа би зүрхэ сэдьхэлдээ эгээл hайханаар дурсан hанажа, доро дохин, баярые хүргэжэ ябадагби.          

- Шэнэ газарта хүдэлжэ эхилхэдээ, та, залуу эрдэмтэн, ямар юумэндэ эгээл ехэ анхаралаа табидаг байгаабта?

- Нэн түрүүн  буряад арадайнгаа түүхын бэшэгүүдэй айхабтар баян суглуулбари  хараад, hарган гайхаhанаа мартадаггүйб. Ганса угай бэшэгүүд ба үльгэр түүхэнүүд бэшэ, харин гүн ухаанай, hургаал номнолой, эмнэлгын, түүхын болон толи бэшэгүүд манай саг хүрэтэр гамтайгаар дамжуулагдан ерэhэн. Тэдэ бүгэдэ манай элинсэгүүдэй эрдэм мэдэсын талаар үндэр хүгжэлтэтэй байhаниие тоосоогүй гэршэлнэ.     

Совет үедэ: «Буряадууд өөрын үндэhэн үзэг бэшэггүй, мунхаг арад байhан. Гансал 1917 оной Октябриин хубисхалай hүүлээр эрдэм hуралсалтай боложо гэгээрhэн», - гэжэ хэлэгдэдэг ушар тон худал байшоо!

Монгол туургата арадууд түүхынгээ хүгжэлтэдэ арбаад янзын бэшэгүүдые хэрэглэжэ ябаhан: хуушан монгол, тодо бэшэг, вагиндра, дүрбэлжэн бэшэг, соёмбо, жужаань бэшэг, киданяй бага бэшэг, уйгаржан бэшэг, киданяй ехэ бэшэг, латын бэшэг, кириллицэ.  

 Урдань буряад айл бүхэн гэртээ заабол номуудтай байха гэжэ оролдодог байгаа. Адуу малаа худалдаад, аяар холын Хитадай Бээжэн, Монголой Урга, Түбэдэй Лхаса хотонуудhаа айхабтар хоморой ба үнэтэй сэнтэй номуудые захижа асаруулдаг байhан түүхэтэй.

Тиигээд  ном бүхэндэ айхабтар гамтайгаар, нангин зүйлэй зэргэдэ  

 хандадаг байhан гуримтай. Жэшээнь, ном уншахынгаа урда тээ заабол гар нюураа угаагаад, сэбэр хубсаhа үмдэхэ. «Yльгэрэй Далай», «Доржо Жодбо», «Алтан Гэрэл» г.м. бурхан шажанай нангин номуудай хажуугаар сэсэн мэргэн hургаалнуудтай шүлэглэмэл зохёолнуудые уншадаг hэн ха.      

«Эрхим баялиг  – эрдэм, дунда баялиг - үри хүүгэд, адаг баялиг – эд зөөри» гэжэ оньhон үгэ эртэ урдын сагта мүндэлhэн гэжэ эли.

«Ном» гэжэ үгэ «номус» гэhэн греческэ үгэhөө үндэhэтэй. Монголнуудай эртэ урдын түүхын бэшэгүүд соо  «дэбтэр», «ном» г.м. Грециин арадай үгэнүүд дайралдадаг.

Мүнөө үеын Сибириин энциклопеди соо иигэжэ бэшэгдэhэн: «Сибириин арадууд сооhоо гансал буряад арад өөрын үндэhэн үзэг бэшэгтэй».

Илангаяа энээн тушаа залуу үетэндэ ойлгуулхань шухала. Манай залуушуул үндэр хүгжэлтын эрдэм бэлигтэй, оюун ухаатай арадай түлөөлэгшэдбди гэжэ мэдэхэ ёhотой.   

- Совет засагай үедэ хуушан монголоор бэшэгдэhэн номуудые уншахань, шэнжэлхэнь хорюултай байгаа гү?

- Ехэ хорюултай байгаа! Ямаршье гүрэндэ шэнэ засаг тогтоходоо, нэн түрүүн  мэдэлдэ абтаhан арадайнгаа үндэhэн хэлэ бэшэгые, түүхэ соёлые, ёhо заншалнуудые hалгажа, үгы хэхые оролдодог. Жэшээнь, XVI зуунда Габсбургын импери Чехи гүрэниие эзэмдэжэ абахадаа, чехүүдэй үндэhэн хэлэ бэшэгые хюдажа,  немец хэлэ нэбтэрүүлhэн түүхэтэй.

Чингисхаан эгээл түрүүшынхиеэ хаан шэрээдэ залагдажа hуухадаа, тэрэ үедэ талаар нүүhэн элдэб олон монгол туургата ба тюркска гарбалтай угсаатаниие нэгэдүүлхын тулада мүн лэ хэлэ бэшэгhээ эхилhэн. Бүхы гүрэн соогуур монгол үзэг бэшэг мэдэхэ эрдэмтэй хүнүүдые бэдэржэ суглуулаад, 400 бэшээшэдhээ бүридэhэн «Бэшэгэй хүреэлэн» байгуулhан гэдэг. «Монгол хэлэн – гүрэнэй хэлэн» гэжэ соносхогдоод, тэрэ сагhаа талын Империин бүхы хуули зарлигууд монгол хэлэн дээрэ барлагдадаг болоhон түүхэтэй.

Тэрэ маягаар 1937 ондо СССР гүрэн соо хуушан монгол үзэг бэшэг – феодально – теократическа, дайсадай, пан монголистнуудай бэшэг гээд соносхогдожо, хайра гамгүйгөөр хюдагдажа эхилhэн гэжэ мэдэнэбди. Урдын номууд түймэрэй галда шатаагдажа, эгээл түрүү эрдэмтэй буряадууд буудуулhан. «Хуушан монголоор уншадаг, бэшэдэг хүнүүд булта эндэ сугларагты!» гэhэн соносхолнууд хаа - хаанагүй үлгэгдэжэ, сугларhан хүнүүд тэрэ дары тушаагдажа абтаад, түрмэ сүлэлгэнүүдээр эльгээгдэдэг байhан гэжэ эли.

Үрдиhэн хүнүүд номуудаа шатаадаг hааб даа, тиигэбэшье нангин хуудаhануудые нюужа хадагалдаг эрэлхэг зоригтой, этигэлтэй хүнүүд мүхөөгүй.   

- Тиимэ hүрөөтэй хатуу сагта ямар аргаар үндэhэн бэшэгтэй номууд, дансанууд мүнөө саг хүрэтэр сахин хадагалагдааб? 

- 1922 ондо Улаан-Yдэ хотодо «Буручком» гээд нэрлэгдэhэн Монголые шэнжэлэлгын институт байгуулагдаhан түүхэтэй. Хэды шанга хорюултайшье hаань, Буряадай эрдэмтэд хуушан монгол бэшэгүүдые наринаар хадагалжа, нюусаар шэнжэлгэнүүдые үргэлжэлүүлhэн аша  габьяатай.   

«Буряадай түүхын бэшэгүүд хаанта засагай үеын түшэмэлнүүдэй, үгытэй зониие мүлжэгшэ баяшуулай, тайшаанарай ба лама санаартанай  өөhэдыгөө магтажа, нэрэеэ мүнхэлжэ бэшэhэн номууд», - гэжэ улад зондо хэлэгдэдэг байhан.      

Теэд, үнэн дээрээ, эрдэмтэдэй шэнжэлэлгэнүүдээр, хуушан монголоор бэшэгдэhэн номууд үе сагайнгаа гол шухала ушарнуудые, хуулита зарлигуудые тодорхойгоор харуулhан дансанууд гэжэ элирүүлэгдэhэн. Тоосоогүй, буряад арадай хубисхалай урдахи байдалай сэнгүй түүхэтэ баримтанууд гэжэ эли!  

Тиигээд түүхэ бэшэгшэдэй бэеэ hайрхаhан ябадал огто үгы! Жэшээнь, 

эгээл элитэ түүхын бэшэг найруулагшадай нэгэн болохо Вандан Юмсунов  өөр тухайгаа иигэжэ бэшэнэ: «Би, Сагаангууд омогой шуленг…» Бэшэ өөр тухайнь ямаршье мэдээн  үгы.

1972 ондо Цыбикжап Цыдендамбаев буряадай уг гарбалай түүхээр монографи бэшэжэ, түүхын бэшэгүүдэй хэблэлдэ эхи табигдаhан.

- Лариса Батоевна, таниие буряадай түүхын бэшэгэй олон элитэ номуудай автор гэжэ мэдэнэбди. Тиихэдээ танай номууд хуушан монголhоо гадуур  мүнөөнэй буряад, лата ба ород хэлэнүүд дээрэ үгтэдэг. Тиимэhээ дэлхэйн ямаршье яhатан уншажа, буряад арадай урдын түүхэтэй танилсаха аргатай. Yшөө танай номуудые хэрэглэжэ, хуушан монгол үзэг бэшэг шудалха арга бии. Yндэр ехэ эрдэм мэдэсын ба туйлай ехэ хүдэлмэриин ашаар тиимэ номууд  хэблэгдэдэг гэжэ эли.  

- Би өөрынгөө 3 ном,  бусад авторнуудтай хамтын 5 ном хэблэhэн намтартайб. Эгээл түрүүшын ном «Вандан Юмсуновай түүхын бэшэгүүд – Буряадай XIX зуунай эрдэм бэшэгэй хүшөө» гэhэн гаршагтайгаар 2007 ондо нара хараhан байна. Тус ном соо урдын авторай хуушан монголоор бэшэhэн зохёолнуудай үгэнүүдэй ба мэдүүлэлнүүдэй удхын, байгуулгын, бүридэлэй талаар ябуулагдаhан шэнжэлэлгэнүүдэй хажуугаар лата үзэгүүдтэ оруулагдажа (транслитераци), ород хэлэн дээрэ оршуулга үгтэhэн.        

Уран найруулагшадта, хэлэ бэшэгэй мэргэжэлтэдтэ, багшанарта, түүхын, этнографиин шэнжэлэгшэдтэ хэрэгтэй ном. Тиигээд  үсөөн хэhэгээр толилогдоhон ушараар мүнөө тус ном библиографическа хоморой номуудай тоодо оруулагдаhан. Манай Буряад Уласhаа гадуур Монголой мэргэжэлтэд hурагшалдаг, бэдэрдэг.     

Удаань 2012 ондо «Буряадай түүхын бэшэгүүдэй хэлэнэй орон зай» гэжэ ном хэблэгдэhэн ушартай. Тэндэ мүн лэ хуушанай номуудай үгэнүүдэй шэнжэлэлгэнүүд үгтэhэн.   

Саашадаа Л.Д.Шагдаровтай хамтын «Сэлэнгын монгол – буряадуудай түүхэ», Г.Н.Очироватай хамта «Ш-Н. Хобитуевай түүхын бэшэг – Буряадай соёлой эрдэм бэшэгэй хүшөө» (2018) гэhэн номууд хэблэгдэжэ, буряад арадай түүхын алтан абдарые баяжуулhан.     

2020 ондо А.Д.Жамсоев, Л.Б.Бадмаева, Г.Н.Очирова гэhэн эрдэмтэдэй «Хори буряад тухай Асагадай очерк» гэжэ ном толилогдожо, олоной hонирхол татаhан байна. 1920-ёод онуудта хуушан монголоор бэшэгдэhэн хори буряадай түүхын авторынь эли бэшэ. Эрдэмтэд ном соогоо урдын номой хуушан монгол текстые тэрэ зандань үгэжэ, мүнөөнэй буряад ба лата үзэгүүдтэ оруулаад, ород хэлэн дээрэ оршуулhан. Ехэ hонирхолтой ушарнуудhаа гадна ном соо «Шэлдэй Занги», «Наян Наваа»  дуунуудай үгэнүүдэй үгтэhэниинь сэнтэй.

Yнгэрэгшэ сентябрь hарада Буряад Уласай Үндэhэтэнэй номой санда тус номтой танилсуулга үргэн дэлисэтэйгээр үнгэргэгдэбэ. Тэндэ мүнөө XXI зуунай олон арадуудай соёлдо «супер-баатарнуудай» бии болодог тушаа тэмдэглэгдээ юм. Манай Барга Баатар, Шэлдэй – Занги, Шэбтүүхэй баатар, Бальжан хатан, Шойжит хатан г.м. домогто нюурнууд мүнөө үеын Буряадай супер-баатарнууд болохо аргатай.