Худалаар хэлэхэгүй, хоёр нюур гаргахагүй!

Эрхим хүндэтэ Геше Джампа Тинлей (түрэһөөрөө Вангчен Тинлей) 1962 оной июниин 5-да Энэдхэгтэ түрэһэн. Түбэд шудалалгын түбэй институт (Сарнатх, Энэдхэг) 1984 ондо түгэсхэжэ, «ачарья» гэһэн эрдэмэй зиндаатай болоһоной удаа табан жэлэй туршада Шэнэ Зеландида «Дорджечанг» гэһэн буддын шажанай дээдэ һургуулида оршуулагшаар хүдэлөө. Тэрэл үедэ Түбэдэй тарниин ухаанай суута мастер Геше Нгаванг Даргье гэгшын дүтын шаби болоһон байна.       

25-тай байхадаа (1987 ондо), Үндэр түрэлтэ XIV Далай ламаһаа дүүрэн һахил абаһан, мүн Джампа Тинлей гэжэ нэрэтэй болоһон байна. Агууехэ багшанар: XIV Далай ламын ахалагша ба бага зүблэгшэнэр (Үндэр түрэлтэ Линг Ринпоче ба Үндэр түрэлтэ Триджанг Ринпоче), тиихэдэ бүхы наһаараа хада уулаар бисалгал хэһэн агууехэ йогин Пэнанг Ринпоче ба оршон үеын эгээл нэрэ хүндэтэй буддын шажанай гүн ухаантан Үндэр түрэлтэ Геше Намгьял Вангчен гэгшэдэй гар доро һуралсалаа үргэлжэлүүлжэ, буддын шажанай гүн ухаа, тарни ба бисалгал шудалһан. Харин Тинлей багшын үнэн зүрхэнһөө шүтэдэг, ами наһанһаа үлүүгээр хүндэлдэг гол багшань Үндэр түрэлтэ Далай лама юм. Эгээл тэрэнэй юрөөлөөр Джампа Тинлей лама Дхарамсалын оршондо Гималай уулын бооридо удаан саг соо даяанда һууһан юм. Тэрэнэй оюун ухаанай хүгжэлтые Далай лама өөрөө хүтэлбэрилжэ, бисалгалай талаар олон һургаал заабари дамжуулһан байна.    

1993 ондо Үндэр түрэлтэ Далай лама Джампа Тинлей ламые Ород, Монгол ба СНГ-гэй гүрэнүүдтэ оюун һанаанай түлөөлэгшөөр Москва эльгээһэн байна. 1995 ондо Джампа Тинлей лама Сера Ме дасанда (Урда Энэдхэг) «геше» гэһэн зиндаа хамгаалха шалгалтынгаа урда гурбан һарын туршада ретрит-бэлдэлгэ хэжэ, амжалтатай хамгаалаад, «геше-цогрампа» зиндаатай болоһон. Тэрэнь буддын шажанай гүн ухаанай докторой зэргэтэй тэнсүү юм. Удаань Геше Тинлей Гималай уула руу бусажа, бүхы наһаяа бисалгажа үнгэргэхэ гэһэн хүсэлтэй байгаа, харин тэрэнь бэелхэ хубигүй байшоо. Юуб гэхэдэ, Буряад, Хальмаг ба Тува оронуудта, мүн Ородой бусад можо нютагуудта олон тоото шабинартай болоһон байгаа ха юм.  

Фото: Эдиски Байков. Тыва. 2022 оной сентябрь.

Будда бурханай һургаал үнэн зүрхэнһөө дэлгэрүүлхэ хүсэлынь, философиин талаар гүнзэгы мэдэсэнь, орёо асуудалнуудые ойлгомжотойгоор тайлбарилха шадабаринь тэрээндэ улам лэ олон хүнүүдэй анхарал татуулна. Мүн эгээл шухалань – бэшэмэл сударнуудые шудалжа олоһон мэдэсэһээ гадна, агууехэ багшанарһаа хүртэһэн һургаалнуудаа шабинартаа дамжуулхадаа, өөрынгөө дүршэлтэй уялдуулдагынь сэнтэй. Тиигэжэ олон хүнэй сэдьхэлдэ мэдэсэ ба һүзэгэй үрэһэ тариһан хадаа тэдэнэйнгээ түлөө харюусалга абаха баатай болоһон юм. 1997 ондо Ород Уласай эрхэтэн болоод, гүрэнэймнай олон тоото буддын шажантанай, мүнөө үедэ буддын шажанай 20 түбэй түлөөлэгшэдэй, багшань байһаар. 

Өөрынгөө шабинарые гансал буддын шажанай һургаалтай танилсуулна бэшэ, хүшэрхылэлдэ эсэргүүсэхэ, энэрхы сэдьхэл сэдьхэхэ, ондоо шажанда, бусад үндэһэ яһатанда хүлеэсэтэйгээр хандаха, Эхэ орондоо дуратай байха гэхэ мэтын ниитэ хүн түрэлтэнэй заршамуудта һургана. Эгээл шухалань – оюун ухаанайнгаа хүгжэлтэ үнэн зүрхэнһөө, сэхэ сэбэрээр эрхилхэ һэшхэлтэй байха. Энэ хадаа Багшымнай наһан соогоо баримталжа ябаһан заршамууд юм. Бэе, хэлэ, сэдьхэлэйнь бүхы үйлэдэлнүүд номножо байһан һургаалнуудтань харша бэшэ. Худалаар хэлэхэгүй, хоёр нюур гаргахагүй!  

Тинлей багшын үнинэй шабиин нэрэһээ хэлэхэдэ, тэрээн шэнги сэбэр һайхан сэдьхэлтэй, оюун һанаанай эршэ хүсэтэй хүн ёһотой шүтөөн мэтэ.  

Һүүлэй үедэ тараһан мэдээнүүд соо Тинлей багша һахилаа эбдээ гэжэ хэлэгдэнэ. Геше-лагай Ород гүрэндэ заларһан сагһаа хойшо шабинь болоһон хадаа һүүлэй 29 жэлэй туршада яажа амидарһыень, ямар ажал ябуулһыень бодотоор мэдэнэб. Ламын һахилаа сэхэ сэбэрээр жэншэдгүй сахяад ябаха гээшэ тэрээндэ хүшэр байгаагүй. Харин хажуудань муу һанаһан, атаархаһан этэгээдүүд ходо байгаа. Эгээл тэдэнэр лэ Тинлей багша гажа буруу ябадал хэбэ гэжэ Үндэр түрэлтэ Далай ламада саг үргэлжэ худалаар хэлэдэг байһан.  

2004 оной декабрь соо Үндэр түрэлтэ Далай лама нэгэ үдэрөөр Хальмаг орондо залархадаа, Геше Тинлей тухай тараагдаһан хоб жэбһээ хашарһан тухайгаа мэдүүлээд, ламын һахилаа тушаахыень дурадхаһан байна. Геше-ла сэхэ сэбэр байһаншье һаа, Далай ламын хэлэһые хүлеэн абажа, һахилаа тушааһан юм. Удаань 2007 ондо гэр бүлэтэй болоо. 

Тиимэһээ ламын һахил эбдэхэ ушар тэрэнэй талаһаа огто байгаагүй. Саашадаашье Тинлей багшын бүхыл амидарал шабинарайнь нюдэн доро байгаа. Оюун һанаанай иимэ үндэр хүгжэлтэтэй, сэхэ сэбэр хүнтэй би хэзээшье ушараагүйб гэжэ дахин дабтанаб.         

Ород гүрэндэ 30 жэлэй туршада ажал ябуулха үедөө эрхим хүндэтэ Геше Тинлей манай гүрэндэ, илангаяа Буряад, Хальмаг, Тува оронуудта буддын шажанай гүн ухаан, номнол ба ёһо журам һэргээн дэлгэрүүлгэдэ горитой хубита оруулаа. Энэнь шагнал хайрануудааршье баталагдаһан. Тэрэнэй үгэһэн лекцинүүдэй үндэһэн дээрэ буддын шажанай шухала асуудалнуудаар хэдэн арбаад номууд гараһан.

Тинлей багша гэгээрүүлгын ажалһаа гадна, Ородой дээдэ болбосоролой эмхи зургаануудтай ашаг үрэтэй харилсаанда ехэ анхаралаа хандуулдаг юм. Тувагай гүрэнэй ехэ һургуулида, Хальмагай гүрэнэй ехэ һургуулида, Буряадай гүрэнэй ехэ һургуулида лекцинүүдые уншадаг, һуралсалай хэшээлнүүдые үнгэргэдэг, Новосибирскын академгородогой ба Ородой Эрдэмэй академиин Сибириин таһагай ИМБТ-гэй эрдэмтэдтэй хамтын шэнжэлгэнүүдтэ хабаададаг. Тинлей багшын тайлбаринууд дээрэ үндэһэлэн шабинарынь – Буддын шажан шэнжэлдэг эрдэмтэд түбэд сударнуудай оршуулгануудые хэдэг юм.       

Фото: Денис Слепцов. Буряад орон. 2022 оной июль. 

Тинлей багшын ажал ябуулгын үшөө нэгэ онсо шэглэл буддын шажан ба Түбэд шудалалгын талаар мэргэжэлтэдые бэлдэлгэдэ оруулһан ехэ хубитатайнь холбоотой. Жэшээлхэдэ, тэрэнэй номууд, һургаалнууд РАН-ай Сибириин таһагай ИМБТ-гэй мэргэжэлтэд – философиин эрдэмэй доктор И.С. Урбанаева, түүхын эрдэмэй кандидат А.В. Лощенков, ИМБТ-гэй эрдэмтэ хүдэлмэрилэгшэ Б.Тушинов; Хальмагай гүрэнэй ехэ һургуулиин профессор, философиин эрдэмэй доктор, ВАК-ай эксперт М.С. Уланов; Самарын федеральна ехэ һургуулиин профессор, философиин эрдэмэй доктор, РАН-ай Сибириин таһагай эксперт Л.Б. Четырова; философиин эрдэмэй кандидат Ч.О. Адыгбай, Тувагай гүрэнэй ехэ һургуулиин проректор У.В. Ондар; РАН-ай Сибириин таһагай Археологи ба этнологиин эрдэмтэ хүдэлмэрилэгшэ, философиин эрдэмэй кандидат В.Г. Лыгденова, ТИГПИ-гэй эрдэмтэ хүдэлмэрилэгшэ, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй кандидат Оюма Саая гэгшэдэй мэргэжэлтэ шадабариин бүрилдэхэ хэрэгтэ шухала удха шанартай байгаа