Хониной арһан дулаан даа

Арһа элдэлгэ

-Яһала олон жэлэй туршада дасанайнгаа дэргэдэ арһа элдэжэ байгаабди. Өөрынгөө хоёр гараар элдэдэг һэмди гэхэдэ, алдуу болохогүй. Харин мүнөө оньһон хэрэгсэлнүүд табигдахадаа, ажалнай һураггүй түргэн болоо ааб даа. Арһа элдэлгын нюусануудтай танилсуулхаһаа гадна шэнэ түхеэрэмжэ яажа хүдэлгэхэб гэжэ Монголһоо ерэһэн нүхэднай заажа үгөө. Этигэл бидэ хоёр тэдэнэй хэшээлнүүдые халан абаад, мүнөө ажаллажа байнабди, - гэжэ Ивалгын дасанай арһа элдэлгын цех ябуулагша Чингис лама Очиров хэлэнэ.

Һаяхана ажаллажа эхилһэн цех дүүрэн хүсэндөө үшөө хүдэлнэгүй. Оройдоо һараһаа үлүүтэй хугасаада түрүүшын алхамууд хэгдэжэ байна. Арһа элдүүлхэеэ хүнэй асаржа үгэбэлнь, тэрэнииень 7-8 хоногой туршада бэлэн эд болгохо аргатай. Арһа элдэгшэд 10 арһанһаа нэгэ хэһэг бүридхөөд, ажалаа ябуулна. Үйлэдбэриин таһагта арһа элдэхэ 3 тоног, дэбтээлгын, угаалгын болон зайлалгын 3 ехэ амһарта, эрьюулгын томо сахариг тодхоотой. Үшөө тиихэдэ угаалганай һүүлээр арһаяа хатааха таһалга байна. Үйлэдбэриин эгээл удаан шатань гэхэдэ, хатаалга болоно. Бэшэ ажалынь яһала түргөөр хэгдэнэ гэжэ адаглабаб.

Хара багаһаа нагаса аба эжытэеэ гар эрьюулгээр, талхяар арһа элдэжэ үзэһэн, ажалыень өөрөө мэдэхэ һэн хойноо сасуулмаар юумэн байна даа. Хаанашье багтахагүй хатаһан арһанһаа зөөлэн хун сагаан нооһотой хүбэн хүнжэл мэтэ болохыень харахада, угаа зохид. Бүри дээдэ үеһөө хүн түрэлтэн амитанай арһа элдэжэ, тэрээгээр хубсаһа оёжо, мүн гэр байраяа дулаасуулжа ябаа гэжэ бидэ мэдэнэбди. Эгээл тиимэһээ хэмэл бэшэ эдээр бүтээгдэһэн хубсаһа хунар тон һайн шанартай, хүн зондо эрилтэтэй байдаг ха юм даа.

Ямар арһан хэрэгтэйб?

Элдэлгэдэ орохо арһан эгээл һайн шанартай байха ёһотой гэжэ булта ойлгоно ёһотойт. Жэлэй ямар сагта гаргагдаһан хониной арһан бэ гэжэ баһа илгаатай байдаг.

-Энэ хониной арһа саашань элдэхэб гэжэ һанабал, тэрэнээ гамтайгаар үбшэхэ хэрэгтэй. Арһандань өөхэ, мяха огто үлөөжэ болохогүй. Зарим зон гараараа нюдаргадахаяа зүрхэ алдажа,  хутагаар үбшэхэ ушарнууд дайралдана. Хурса хутагаараа үрсэлөөд, саашань гараараа үбшэхэ хэрэгтэй бшуу. Зунай халуунай ерэхэһээ урид хонидоо хайшална гээшэ аабзабди. Хайшалалганай һүүлээр 15 хоногой үнгэрхэдэ,  гаргаһан хониной арһан элдэлгэдэ тон тааруу болоно. Тиимэшье ехэ нооһогүй, тэрэ мүртөө дулаахан хубсаһан болохо даа, - гэжэ Чингис лама хэлээд, үшөө иигэжэ нэмэнэ: - Хониной арһыень үбшөөд, харанхы халхабшын оёорто дэлгээд, дабһалха хэрэгтэй. 3-4 үдэрэй үнгэрхэдэнь, тэрэ дабһаяа бултыень хуряажа абаад, эбхэжэ абахаһаа урид арһандаа нимгэхэнээр баһа дабһа сасанабди. Тэрэнэй удаа 2 һарын туршада арһан ядамаргүй хадагалагдаха.

Үнэхөөрөөшье бүхы юумэн эхинһээ гэжэ хэлсэдэг ха юм даа. Һайнаар үбшэжэ абтаһан арһа элдэхэдэшье урматай байха. Хайшалалганай һүүлээр 2 долоон хоногой үнгэрөөд байхадань, хэдэн арбаад хони гансата гаргажа байха тиимэ ехэ һүрэг хаана байнаб даа. Хэды тиигэбэшье хонишодто нэгэ доро 4-5 хони гаргаха арга шадал байхал даа.

Ивалгын дасанай дэргэдэхи арһа элдэлгын цех хониной, ямаанай арһа худалдажа абахаар бэлэн байна. Тиишэнь арһа тушаахаяа һанабал, бүхы ёһо гурим соонь тэрэнээ үбшэжэ абаха болонот. Харин өөртөө хэрэгтэй хэдэн арһа элдүүлхэеэ һанабалтнай,  мүн бүтээжэ үгэхэ аргатай. Хамба ламын үүсхэһэн “Ниитэ һүрэг хонид” гэһэн түсэлдэ хабаадагшад онсо тусгаар хэлсээтэй.

- “Ниитэ һүрэг хонид” гэһэн түсэлдэ хабаадагшад өөһэдынгөө арһа тушаагаад, бэлэн болоһон эд абаашаха аргатай. Жэшээнь, 10 арһа асаржа тушаабал, тэдэнэйнгээ зургааень һөөргэнь абаха эрхэтэй, - гэжэ арһа элдэлгын цехтэ хэлэнэ.

Эрилтэ ехэтэй

Дэгэл, гутал, сээжэбшэ гэхэ мэтэ хубсаһа оёходо, тон тааруу хониной арһан хэзээдэшье хэрэгтэй байхал даа. Урдандаа нарай нялха үхибүүдэйнгээ үлгыдэ арһаар хэһэн дулаан мансы  дэлгэжэ тэнжээдэг байгаа. Түрэхэһөө эхилжэ, хониной дулаан арһа, нооһоор бүтээгдэһэн хубса үмдэжэ ябагдаа. Һүүлэй үедэ хүн зон хэмэл бэшэ, бодото хэрэгсэлнүүдые ажабайдалдаа хэрэглэхэ гэжэ оролдодог болонхой. Түмэр агтадаа дулаан шанартай хонинойнгоо арһа дэлгээжэ һуухада, ямар урматайб даа.

Үйлэдбэри байгуулха хэрэгтэй

- Хонинойнгоо нооһо, арһа галда шатаажа байнхаар, иимэ багахан үйлэдбэринүүд хүдөө аймаг бүхэндэ түхеэрхэ хэрэгтэй, - гэжэ Чингис лама һанамжална.

Үнэхөөрөөшье 20 гаран жэлэй туршада хүдөөгэйхиднай хонинойнгоо нооһо, арһа тушааха аргагүй байһан дээрэһээ юрэ хаяна ха юм.

- Энээниие усадхажа, үйлэдбэринүүдые байгуулха ажал ябуулбал, алишье талаараа һайн байха бэшэ гү? Ивалгын дасанай шэрээтэ Аюр лама Цырендылыковтэ хандажа, монгол аха дүүнэртэеэ холбоо баряад, иимэ ажал ябуулхаар, - гэжэ Ивалгын дасанай арһа элдэлгын цех хүтэлбэрилжэ ябаһан Чингис лама Очиров хэлэнэ.

Нүүдэлшэ ажабайдалтай буряад-монгол арад түмэн адууһа малаа үсхэбэрилжэ, урданайнгаа заншал алдангүй, саашань үшөө  хүгжөөжэ, баян һуухамнай болтогой!