Талын хүннүүдһээ тараһан гү?

Yнэн дээрээ үшɵɵ 3000 жэлэй саада тээ буряад–монголшуудай элинсэгүүд - талын хүннүүд - дэлхэй дээрэ эгээл түрүүн Шэнэ жэлые угтан тэмдэглэжэ эхилhэн түүхэтэй. Тиихэдээ хасуури шэмэглээд, доронь үхибүүдтэ бэлэгүүдые нюудаг hэн ха. 

Мүнɵɵнэй Буряадай түб хото Улаан-Yдэ урдын хүннүүдэй  империин түб хотын hуурида байрлаhан гэжэ эрдэмтэдэй шэнжэлэлгэнүүд гэршэлдэг. Тиимэhээ манай үльгэр домогто нютагнай түрүүшын ёлкын мүндэлhэн газар болоно ха юм даа!    

3000 жэлэй саада тээ…

 Мянгаад моридой түбэрɵɵтэй, hэлмэ жадын хангираатай, номо hаадагай ниидэhэн годлиин эшхэрээтэй үе. Агууехэ Талын империин hалбарhан сагай намарай хаhа... Хүннүүд Шэнэ жэлые угтана.      

Һэеы гэрэй гуламтын галай гэрэлдэ шэмэглэгдэhэн  хасуури модон hүрɵɵтэйгɵɵр харагдана.  Ойн хатанай  мүнхэ ногоон мүшэрнүүдтэнь дайсадай хохимойнууд, агнуурида олзолhон зэрлиг ан амитадай  арhанууд, мяханай томо-томо хэhэгүүд болон алтан,  мүнгэн  зүүдхэлнүүд үлгэгдэhэн.

Хүннүүд айхабтар уран, нарин гарай дархашуулаараа суурхадаг байhан гэжэ мэдээжэ. Алта мүнгɵɵр урлаhан эхэнэрэй зүүдхэлнүүд, hахюуhанууд болон элдэб шэмэглэлнүүд дээдын бурхадта үргэл боложо, Шэнэ жэлэй хасуурида үлгэгдэдэг hэн ха. Саашадаа тэрэ гуримаарнь Европын арадууд алта мүнгɵɵр яларhан толорhон шэл наадхуурнуудаар хасуурияа шэмэглэдэг болоhон түүхэтэй.         

Хасууриин хажууда амитадай арhан гутал хубсаhатай, үдхэн ута hахал hамбайтай, бүхэриг томо бэетэй хүннүүд сан хэнгэрэгэй абяан доро  Тэнгэри – хаанда hүгэдэн мүргэжэ, Шэнэ жэлэй нангин бүтээлнүүдые  үйлэдэнэ. Yе-үе болоод лэ, үргэлэй амитанай шуhаар хасуурияа сүршэн сасана.             

Жабар үбгэнэй элинсэг

Урдын хүннүүдэй заншалаар, хасуури – замбуулин дэлхэйн гурбан түбиие hүлдэдэг нангин модон. Орой талань – дээдэ Тэнгэриин замби, дундахинь – хүннүүдэй амидаралай дэлхэйн байдал. Хасууриин дээрэхи орой талань – дээдэ Тэнгэриин замбиин, дундахинь – хүннүүдэй амидаралай дэлхэйн байдалай, доодо үндэhэтэ талань – газар дорохи доодын түбиин hүлдэ тэмдэгтэй гэжэ манай элинсэгүүд этигэдэг байhан.

Шэнэ жэлэй түрүүшын үглɵɵгүүр Ёрлу гэжэ бурхан тэнгэриhээ буужа, айл бүхэнэй тооноор орожо эрьедэг гэжэ хүннүүд этигэдэг байhан. Тиигээд  дээдын бурханай гэр руу хүнгэн бэлээр орохын тулада hэеы гэрэй тоонын доро хасуури модо табидаг байhан заншалтай.       

Хэрбэеэ Шэнэ жэлэй хасууриhаа ямар  нэгэн шэмэглэлынь гэнтэ үгы болошоо hаа, Ёрлу бурхан hайхашаагаад, бэлэг болгожо абаад ошоо, эрхим  hайн тэмдэг гэжэ тоологдодог hэн ха. Шэмэглэлээ үгы болгоһон  айлай хүбүүн наhаяа хүсэхэдɵɵ, эрэлхэг зоригтой сэрэгшэн болохо, харин басаганиинь урагшатайгаар хадамда гаража, олон үхибүүдые түрэхэ гэhэн үгэтэй байгаа.     

Мүн лэ хүннүүдэй Шэнэ жэлэй хасуури доро үхибүүдтээ бэлэгүүдые нюудаг тушаа Хитадай урдын түүхын бэшэгүүд соо тэмдэглэлнүүд бии. Гэртэхиниинь  хүбүүдтээ – номо һуршануудые, басагадтаа – ээрүүлнүүдые нюугаад, Ёрлу бурханай бэлэг гэжэ үхибүүдтээ хэлэдэг байгаа.

Ёрлу бурхан  мүнɵɵнэй Жабар үбгэнэй элинсэгынь болоно ха юм даа.   

Хүннүүдэй ниитын ёлко

Манай элинсэгүүд гэр бүхэндэ хасуури шэмэглэжэ табихын хажуугаар заабол аймаг хотоороо газаа талмайда хамтын, тусхай ёhололой ёлко      табидаг заншалтай байhан. Тэрэнэй дэргэдэ эрхим түрүү сэрэгшэд, баян түшэмэлнүүд ба үзэлшэд, мэдэлшэд сугларжа, нангин үйлэ хэрэгүүдые бүтээдэг байгаа: Тэнгэри хаанhаа дайн байлдаануудта илалта, зундаа бороо хура, адуу малдаа баян үбhэ тэжээл, бэеын энхэ элүүрые г.м. үршɵɵхые гуйдаг байhан гэжэ эли.

Мүн лэ үзэлшэд ба мэдэлшэд ямар жэл мүндэлбэб гэжэ тодорхойлон айладхадаг байhан ушартай. Эсэстэнь ниитын ёлкын хажууда хүхюутэй найр наадаар Шэнэ жэлэй угтамжа түгэсэдэг hэн ха.               

Шэнэ жэлэй эхиндэ гэрлэhэн залуушуул саашадаа бата бүхэ айл бүлэ боложо hуудаг гэжэ хүннүүд этигэдэг hэн тула энэ үедэ талын Империдэ олон тоото хурим түрэнүүд үнгэргэгдэдэг байhан түүхэтэй.      

Айхабтар дайшалхы хүннүүд II - IV зуунуудта агууехэ Римэй империие ба Европын гүрэнүүдые эзэмдээд байхадаа, тиишэнь Шэнэ жэлэй угтамжын заншалнуудые абаашаhан гэдэг.                                

1605 ондо Франци гүрэндэ эгээл түрүүшынхиеэ Шэнэ жэлэй хасуури шэмэглэжэ эхилhэн байна. Yнгэтэ саарhаар урлаhан сэсэгүүдые, алим жэмэс, печени, саахарай хэhэгүүдые г.м. ойн хатанай мүшэрнүүдтэ үлгэдэг hэн ха.                                  

Хэдэн зуунуудай туршада Шэнэ жэлэй ёлко Европын хаануудай,  баян түшэмэлнүүдэй ордонгууд соо табигдадаг байhан гэжэ эли. Гансал XIX зуунай хоёрдохи хахадhаа баруун оронуудай юрын улад зон гэрнүүдээ шэмэглэжэ эхилhэн. Хүннүүд элдэб hүлдэтэ тэмдэгтэй хэрэгсэлнүүдые хасуурида үлгэдэг байhан : алим жэмэс – үрэжэн баяжахын, hамар – элбэг дэлбэгэй, үндэгэн – hайн байдалай г.м.

Ород гүрэндэ

1492 он хүрэтэр Русь гүрэндэ Шэнэ жэлые  март hарада, удаань сентябрьта тэмдэглэдэг байhан юм. Саашадаа  I Пётр хаанай зарлигаар тус hайндэрые 1700 оной январиин 1-hээ угтадаг болоhон. Тиихэдээ долоон үдэрэй туршада найрлажа, пушкаар ба элдэб буунуудаар буудаха, хатарха ёhотой байгаа. Yгы гэбэл, хаанай зарлиг эбдэгшэд саазалуулдаг hэн ха.       

Ород арад түрүүшээр шэнэ hайндэрые ехэ дурагүйгɵɵр угтаhан гэжэ эли. Юундэб гэхэдэ, ородой заншалаар хасуури - үхэлэй hүлдэтэй модон. Теэд яахаб, саазалуулхагүйн тулада hайндэрлэхэ баатай болодог hааб даа. 1725 ондо I Пётр хаанай наhа барахада, Русь гүрэндэ Шэнэ жэл тэмдэглэгдэхэеэ болиhон. Тиимэ саг 140 жэлэй туршада үргэлжэлɵɵд, 1840 онhоо ородууд дахин хасуури шэмэглэжэ, наада хатараа эхилhэн.

1918 ондо большевигүүд засагта ерэхэдээ, Шэнэ жэлэй hайндэрые огто хориhон гэжэ мэдээжэ. Тиигээд 1936 ондо Павел Постышев гэжэ коммунистын оролдолгоор совет гүрэндэ ёлко бусаагдаhан ушартай. Тиихэдээ заабол хасууриин оройдо табан хушуутай мүшэн тодхогдожо, шэнэ засагай hүлдэтэ нааданхайнууд үлгэгдэхэ ёhотой байгаа: танкнууд, ракетэнүүд, космонавтнуудай дүрсэнүүд г.м.  

Ёлкоёо хаана табихаб?

Мүнɵɵ бүхы дэлхэйн зон январиин 1-дэ Шэнэ жэлые угтадаг. Арад бүхэн ɵɵр ɵɵрын үндэhэн заншалнуудай хажуугаар зүүн зүгэй фэн - шуй hургаал хэрэглэн сахихые оролдодог гэжэ эли.   

Тэдэниие сахибал, Шэнэ жэлэй хасуури зол жаргал, эд баялиг татадаг ёhото hахюуhан болодог гэжэ олон зон этигэдэг. 

Зүүн арадуудай заншалаар ажал хэрэгтээ амжалта туйлажа, алдар солото нэрэ зэргэдэ хүртэхые хүсэбэл, ёлкоёо гэрэйнгээ урда зүгтэ табигты. Саашань үргэлжэлүүлбэл, иимэ тэмдэгүүдтэй.

Хасуурияа гэрэйнгээ зүүн-урда зүгтэ табибал  – мүнгэ зɵɵреэр баяжадаг, баруун талада - үри хүүгэдые үршɵɵдэг, зүүн зүгтэ – гэр бүлын зол жаргал, хойто зүгтэ – аза талаан буужа, ажал хэрэг урагшатай болодог. Тиигээд  хэрэгтэй зүгэй буланда ёлко табихын арга боломжогүй байбал, амиды хасууриин мүшэрнүүдые гоё титим болгожо гүрɵɵд, шэмэглээд, хэрэгтэй таладаа табигты. Иимэ арга мүн лэ hайнаар туhалдаг ха.      

Yхибүүдтэй болохо хүсэлтэй айл хүүгэдэй гараар урлагдаhан наадхуурнуудые  ёлкодоо үлгэдэг. Мүн лэ ёлкодо үлгɵɵтэй «алтан» ба «мүнгэн» хашарhанууд, саарhан мүнгэнүүд  дундаа нүхэтэй Хитадай түмэр мүнгэнүүд, мүн лэ алтан-шара фольга гадартай шоколадна «медальнууд» мүнгэ татадаг гэжэ хэлэгдэдэг.