Уран бэлигтэй, урагшаа һанаатай

Илангаяа 1992-1993 онуудаар Захааминай аймагта хизаар ороноо шэнжэлэлгын ажал үргэнөөр дэлгэрээ һэн. Урданьшье энэ ажал муугаар ябуулагдажа байгаа гэжэ хэлэжэ болохогүй. Ганса Санагын һургуули абаад харахада, Александр Будажапович Унтанов - географ, Аюша Жапович Доноев - буряад хэлэнэй багша, Викулий Шагдурович Хадаев - тоо бодолгын багша. Эдэнэр түрэл дайдаяа, тоонто нютагаа шэнжэлхэ ехэ ажал ябуулжа байгаа. Тиихэдээ һурагшадтаяа нютагайнгаа түүхэ нарибшалан үзэжэ, Аюша Доноев шабинартаяа хамта аман зохёол суглуулха ехэ ажал ябуулаа һэн. Тэдэнииень хожом эблүүлжэ, “Санагын сэгнэшэгүй баялигһаа” гэжэ ном болгожо хэблүүлээ һэмди. Эдэнэйл оролдосоор хизаар ороноо шэнжэлэлгын ехэ баян музей байгуулагдаһан юм. Наһанайнгаа амаралтада гарахадаа, Викулий Шагдурович дуратай ажалдаа бүхыгөөрөө хам ороо һэн. Тэрээнһээ гадуур Захааминай аймагта үшөө хоёр музей мэдээжэ байгаа: Үлэгшэндэ – баһал урагшаа һанаатай Пама Тундупович Очиров һайн музей эмхидхээ, Закаменск хотодо – Зэдын комбинадай музей аймагай хизаар ороноо шэнжэлэлгын болгон үргэдхэжэ, ажалай ветеран Юлиан Карлович Мокрецкий шэнжэлэлгын, олондо дэлгэрүүлгын ажал ябуулдаг һэн. Эдэл гурбан эдэбхитэд аймагтаа музейнүүдые эмхидхэлгын зүбшэлэгшэд болоо бэлэй. Шэнжэлхы иимэ ажалда эльгэтэй хүнүүдые суглуулжа, хэшээлнүүдые үнгэргэхэдөө, тэдэнэр хайшан гэжэ музейн ажал эхилхэб,  эрхилхэб, тиигээд гол шухалань – эдиршүүлые яажа эдэбхитэйгээр хабаадуулхаб гэжэ ойлгуулдаг бэлэй. Аймагай нэмэлтэ һуралсалай түбһөө томо һургуулинуудта нэгэ, бага һургуулинуудта хахад ставка хизаар ороноо шэнжэлэгшэ-музейн эрхилэгшэ багша гэжэ байгуулаа. Тиигэжэ хоёр-гурбан жэлэй туршада Захааминай һургуули бүхэн өөрын музейтэй боложо шадаһан юм.

 - Захааминай аймагай эгээл бэрхэ, баян дүй дүршэлтэй  хизаар ороноо шэнжэлэгшэдэй эрхимынь Викулий Шагдурович Хадаев гэжэ булта бүгэдэн мэдэхэл даа. Тэрэ бурханһаа үгтэһэн бүхы уран бэлигээ, эрдэм мэдэсэеэ, һанал бодолоо, энхэргэн сэдьхэлээ түрэл дайдынгаа, хүн зонойнгоо һалбаран хүгжэлтэдэ, ургажа ябаһан улаан бургааһадые хүмүүжүүлгэдэ зорюулаа.    

Викулий Шагдуровичай зохёохы ажал олон талаараа шалгаран гараһан юм. Тэрэнэй уран гараар, оюун ухаагаар юун гээшэ бүтээгдөөгүйб даа. Тэрэнэй үүсхэлээр ба ударидалга доро Санагын зүүн-хойно тобойдог Ринчин-Хаан (Буха-Ноён баабай) уулын ехэ энгэртэ түрүүн шулуунуудаар, удаань модоор Ленин багшын барельеф табигдажа, Ташаашын дабаанһаа буухада, мүн баһа сэлеэнэй түбһөөшье ехэ гоёор харагдадаг һэн. Санагын голой богоһо гэгдэһэн Хаан сагаан Ташааша дабаан дээрэ тогтохо, сэржэм дээжээ үргэхэ уран наринаар баригдаһан буудал угтаха. Санагын голдо ороходо, удха түгэлдэрөөр бүтээгдэһэн хоёр стелэ угтадаг. Санагын ба аймагай һүлдэнүүд-гербнүүдшье тэрэнэйл уран бэлигэй ашаар бүтээгдэһэн гээшэ. Юугээр тэрэ һонирходоггүй байгааб даа: археологи, геологи, уран зураг, гэрэл зураг, уран баримал гээд лэ, эдэ бүхы хэрэгүүдтээ бүхыгөөрөө хам ородог байһан лэ даа.

      1979 ондо Викулий Шагдуровичай үүсхэлээр түрэл нютагайнгаа гайхамшагта байгаалиин дабташагүй үзэсхэлэнгүүдые, тэдэнтэй холбоотой домог дуунуудые, ашагта малтамалнуудые шэнжэлхээр, эм домдо ородог ургамалнуудые суглуулхаар «Санага – Дабаата –Жалсарай - Зэдын Эхин - Уран-Дүшэ - Санага» гэһэн эмээл морёор, ябагаар аха ангинуудай һурагшадай гаталха хэдэн хоногой аяншалгын зам зохёогдоһон юм. Эдэ аяншалганууд заншалта боложо, урлалай болон гантиг шулуунуудай, барилгын боронуудай, эмэй зүйлдэ ородог ургамалнуудай элбэгээр олдоһон газарнууд шэнжэлэгдэһэн байна.

Захааминай эдир аяншалагшад болон хизаар ороноо шэнжэлэгшэд аймагайнгаашье, республикыншье урилдаануудта, слёдуудта, хуралдаануудта  түрүү һууринуудые эзэлдэг бэлэй.

Тиигээд лэ мүн баһа эхин, дунда ангинуудай һурагшадые хабаадуулхаар аяншалгын гурбан зам Викулий Шагдурович зохёоһон юм. Нэгэдэхи «Санага - Булаг - Орбоодойн жалга - Гэнин Шэмбэ  уулын энгэр - Дасан - Ехэ нуур - Санага» гэһэн замаар эхин ангинуудай һурагшад аяншалдаг.  Эдэ аяншалгануудай үедэ Орбоодойн жалгада тоһолиг улаан-боро  охра олдоо бэлэй. Тэрэ боро мүнөө элдэбын барилгануудта үргэнөөр хэрэглэгдэнэ. Хоёрдохи «Санага - Бухын гүбээ - Адангын Булаг - Номтоголой дабаан - Зодбойхон нуур - Хүнхын обоо - Санага» гэһэн зам 5-7-дохи ангинуудай һурагшадай. Эдэ аяншалгануудта хабаадагшад урда сагта эндэ ажамидарһан мамонтын, үһэтэй носорогой, абарга томо бухын яһануудые олоһон байна, улаан түмэрэй шулуунуудай хэбтэшэ элирүүлээ, тэрээгээр хитадууд дасанай барилгын хирпиисүүдые сохидог байһан юм. Гурбадахи «Санага - Мүрэ - Байдалша - Маантын уула - Хүбшын нуур - Санага» гэһэн замаар  8-9-дэхи ангинуудай һурагшад аяншалжа, түрэл байгаалидаа гамтайгаар хандажа һурадаг. Илангаяа түймэрэй аюулһаа яажа һэргылхэб гэжэ  үхибүүдтэ заадаг. Юундэб гэхэдэ, эндэхи торфын хэбтэшын шатажа эхилбэл, унтараахань тон бэрхэтэй юм.

  Харин «Санага – Уран Дүшэ» гэһэн Викулий Шагдуровичай зохёоһон үргэн ехэ аяншалгын замые уласхоорондын «Зеленый поход» нэгэдэл Д.Билл юрэнхылэгшын хүтэлбэри доро 2003 оной февраль һарада баталаа һэн.

1999 ондо Викулий Хадаев Шагдаржап Будаевтай,  аймагай «Уран Дүшэ» нэгэдэлэй уран зохёолшодтой, “Ажалай туг” сониной Баир Табдаев Сэнгэ Ринчинов хоёр сурбалжалагшадтай Хуурлигай болон Зэдын голнуудаар аяншалга эмхидхэжэ, домог дуулгата Уран Дүшэдөө хүрэжэ, зохёохы ульһыень бадарааһан габьяатай юм.

 

Захааминай заншалта найман ханатай гэрнүүд

 

Эндэ би уран гартанай нэгэ ехэ туйлалта тухай хөөрэхэб, тиихэдээ баһал Владимир Бадмаевай дурсалга хэрэглэхэб. Эртэ урда сагһаа хойшо нүүдэл ажабайдалтай монгол туургата арадуудай, мүнөө болотор малша арадуудай ажаһуудаг заншалта түхэреэн һэеы (эшэгы, эгэһээ) гэрнүүд дэлхэйн архитектурын мүхэшэгүй гайхамшагта бүтээл - хүн зоной ажаһуудаг байра гэжэ мэдэрэгдэнхэй. Тиихэдэ үшөө заншалта буряад модон гэрнүүд мэдээжэ. Ой модотой хада уулата газарнуудта ажаһуудаг зоной модон гэрнүүдые баридаг байһаниинь гайхалгүй. Илангаяа һүхэһөө гадуур хюрөө гэһэн зэмсэгэй бии болоходо, модон гэрнүүдые барилга ехэтэ дэлгэрһэн түүхэтэй. Тиихэдээ урдынгаа заншалаар гэрээ түхэреэнээр барихаяа оролдожо, найман ханатайгаар бодхоодог  байна.

Захааминай найман ханатай гэрнүүдэй барилга онсо өөрын илгаатай юм. Эдэ гэрнүүд баханагүйгөөр – ямаршье  тулгагүйгөөр баригдадаг. Оройниинь – тооно тулгагүйгөөр тодхогдодог. 1870-аад онуудаар Уран Дамбиин Доодо Болхойдо өөртөө бариһан зуһаланай гэрые Викулий Шагдуровичай ударидалга доро задалжа, колхозой хуушан конторын газаа зөөлгэжэ табюулаад, хизаар ороноо шэнжэлгын музейн этнографическа таһаг – буряадуудай заншалта байдал түхеэрһэн юм.

Владимир Бадмаев: “2000 оной эхеэр минии дурадхалаар Викулий Шагдурович Хадаев захааминаархинай баридаг найман ханатай гэрэй зураг-түлэб зохёоһон юм. Викулий Шагдурович ехэ ханамжатайгаар нэгэ ехэ альбом зуража, ёһотойл мэргэжэлтэ архитектортэл түлэб зохёоһон юм. Тиигэһэнэй удаа Викулий Шагдурович нютагайнгаа барилгаша хүбүүдээр өөһэдөө найман ханатай гэр шэнээр баряа һэн. Тиигэһэнэйнь удаа бидэ иимэ гэр барилгаар Захааминай аймагай багшанарай  хэшээл-семинар үнгэргөө һэмди. Эндэһээл эхилжэ, Захааминай һургуулинуудай дэргэдэ музейнүүдэй оршохо болон буряад хэлэ бэшэгэй хэшээлнүүдые үнгэргэхэ найман ханатай гэрнүүд баригдаа юм. Эгээл түрүүн, Санагын удаа, Енгорбойдо, тиигээд Шара-Азаргада баригдаа. Санагын захиргаан ба һургуулиин багшанар Болхойн аршаанай хажууда һурагшадай лагерьта хэдэн гэрнүүдые табяа. Тэндэ ганса үхибүүд амардаг бэшэ, харин зарим нэгэн заншалта найр наада үнгэргэхэдэ, ехэ зохид юм. Мүн баһа томо гоё гэрнүүдые Сахирай интернат-һургуулида баряа һэмди.

Мүн лэ Викулий Шагдурович Сурхарбаан наадаяа үнгэргэхэдөө, заншалта найман ханатай мүнөө үеын гэр табиха гэһэн бодолдо абтажа, үнөөхил ДВП-гээр бүтээхэ үүсхэл гаргаа һэн. Зарим урашуул заншалта угалза хээнүүдээр гоёохо даа. Тиигэжэ зөөхэдэшье, бодхооходошье хүнгэн, имагтал Захааминай буряадууд гэжэ харуулһан, тоглогшодой хубсаһа хунараа һэлгэхэдэ, зунай халуунда амархада, хоол унда барихада, угаа аятай болоо бэлэй. Хожомынь тэрэнээ бүри хүнгэдхэжэ, бүдөөршье бүтээдэг болоо һэн. Республикынгаа хэмжээ ябуулгануудта Захааминай захиргаан, соёлой таһаг найман ханатай гэрнүүдээ табижа, холоһоо илгаран байдаг. «Алтаргана» наадандашье имагтал Захааминай найман ханатай гэрнүүд түрүү һуурида гарадаг ааб даа.

Викулий Шагдурович Хадаевай зурагуудаар Буряадай габьяата барилгашан,  «Хүндэлэлэй Тэмдэг» орденой кавалер Леонид Петрович  Цыренов найман ханатай гэрэй барилгын саарһа данса бэлдэһэн юм. Тэрээгээр гүрэнэйшье болон элдэбын эмхи зургаануудай захилнууд дүүргэгдэхэ боложо,  республикадамнай  музейнүүд, хоол баридаг газарнууд, тамирай танхимууд баригдажа эхилээ һэн. Мүнөө айлшадай бууха зошод буудалнуудшье баригдажа байна.

Минии һанахада, аха ангинуудай “технологи” гэһэн хэшээлнүүдтэ тулгагүйгөөр бодхоогдодог найман ханатай гэрнүүдые барилгын хэшээлнүүдые оруулхал байгаабди. Элинсэг  хулинсагууднай ямар бэрхэ барилгашад байгаа гээшэб, найман булан яажа гаргажа (математика, геометри гээшые тиимэ һайнаар мэдэхэ байгаа гү), холбожо (хамарнуудые гаргажа), оройень тулгагүйгөөр табижа байгааб, яажа, ямар аргаар барихадань (дээрэ хэлэгдэһэн 1870 ондо баригдаһан гэр), хэдэн үе соо жэншэдгүй байжал байна гээшэб!”

Энэ дэлгэрэнгы хөөрөө дэлгэһэн Владимир Михайловичта баяр хүргөөд, Викулий Шагдурович Хадаевай мүнхэ дурасхаалда зорюулагдажа, тэрэнэй шабинарай эмхидхэһэн дурасхаалай үдэшэ аймагай олониитын, нютаг зоной олоной хабаадалгатайгаар тоонто нютагтань, түрэл һургуулидань  декабриин 9-дэ үнгэрөө гэжэ уншагшадтаа дуулгаяа. Тэрэл үдэшэ Захааминай эдир зохёолшодой “Минии тоонто – Захаамин” гэһэн уран зохёолой урилдаан үнгэрөө