Баруун Монголоор аяншалга

Манжын Цин угай хаанта засагай даралта дороһоо ойрад арад  сүлөөрхэ һэдэлгэ 200 жэлэй туршада гаргажа байгаа. Үүсхэгдэһэн 3 дайнда шүүгдэжэ, Цин гүрэн түрын байгуулга һуладаа, 1912 оной нажарай һүүл һарын 7-до эсэстээ хүрэһэн юм. Джунгар хаанта түрын 1757 ондо унахадань, Цин угайхид засаг бариһан түүхэтэй.

Ховд хотын хажууда алда үргэнтэй шулуун ханын үлэгдэлнүүд - тэрэ холын сагта болоһон үйлэ хэрэгүүдэй үнэн гэршэнь. Хэдэн зуугаад жэлэй туршада яагаашьегүй шулуун хананууд Манжа гүрэнэй сэрэгшэдэй найдамтай халхабшань байгаа. Үзэсхэлэнтэ һайхан байгаалитай нютаг орониие яажашье һаа хамгаалжа, өөрынгөө мэдэлдэ үлөөхэ һанаатай байһаниинь ойлгосотой. Үбэлдөө тиимэшье шэрүүн бэшэ, зөөлэн уларилтай газарта үхэр мал һайн үдэхэ, бэлшэхэ бэлшээреэр баян нютаг юм. Түхэреэн жэлэй 120-160-аад үдэрынь хабар намарай шэнжэтэй. Табан хушуута малтай адли зэргэ хээрын ан амитад амаргүй олоор эндэ үдэнхэй. Хээрэ талада, өөрынгөө оршон байдалда ябаһан ан амитадые харан үзэхэеэ холо ойроһоо аяншад буужа хөөршөөдэг даа. Эндэл хадын оройгоор ажамидардаг дэлхэйдэ ехэл үсөөн болоһон эрбэд соохорые ойроһоо хараха арга олгогдоно.

Баруун монголшууд

Ховд аймагта 13 үсөөн тоото үндэһэ яһатан ажамидарна. Тэдэниие нэрлэбэл, иимэ байна: олд, халха, торгод, уряанхай, мянгад, дүрбэд, баяд, казах, захчин, чант (узбек), үзэмшэд, хотонууд, сартуул. Энэл нютагһаа халижа, ойрад араднай мүнөөнэй Хальмаг ороной дэбисхэр дайда руу нүүжэ гараһан түүхэтэй.

Ойрад арад тухай IV-дүгээр Иван хаанай 1574 оной майн 30-да гаргаһан зарлиг дотор хэлэгдэһэн байдаг. Джунгарһаа ойрадуудай нүүжэ гараһан шалтаг гэхэдэ, олон жэлэй туршада үргэлжэлһэн дайн үймөөн, өөһэд хоорондохи хёморолдоон, үшөө тиихэдэ үхэр малай бэлшээриин дутагдалга гэжэ совет үедэ түүхэ шэнжэлэгшэд бэшэһэн юм.

Мүнөө Ховд аймагта казах арадай түлөөлэгшэд эгээл олоор ажаһууна. Тэдэнэр Монголой бүхы зоной 6 хубинь болодог. Казахууд бэшэндээ орходоо, өөрынгөө хэлэ, ёһо заншал мүнөөшье болотороо алдаагүй, үри хүүгэдтээ дамжуулһаар. Урдын урда сагһаа хойшо бүргэд шубуу һургажа агнадаг заншалаа сахин ябана. Дэлхэй дээрэ гансал эдэ арад урданайнгаа энэ заншал мүнөөшье болотор хэрэглэһээр гэжэ хэлэлтэй. Жэл бүхэндэ намарай дунда һарын түрүүшын амаралтада Баян Үлгы аймагта шубуу һургаһан ангуушад сугларжа, шандага, шоно, үнэгэ барижа, мүрысөө үнгэргэдэг юм. Энэ хэмжээ ябуулга хараха үзэхэеэ Баруун Монгол руу хаа-яанаһаа аяншалагшад хүрэжэ ерэдэг. Монгол ороной эгээл удха шанартай хэмжээ ябуулгануудай нэгэниинь гэжэ тоологдодог. Гэхэтэй хамта Монголой «биелгэ» хатар хөөмэйн дуун хоёр олоной дура татаһаар. Ховд аймагай Чандмань сомоной ажаһуугшад ехэ багагүй хөөмэйн дуу аянгатуулха аргатай. Эндэһээ холо бэшэ оршоһон Ород гүрэнэймнай Тыва Уласай уряанхай арад хөөмэйн дуу дуулаха арга шадабаряараа бусадһаа булюу, олондо мэдээжэ.  

Ховд аймагай шэнэ үдэр

Ховд аймаг болбол Монгол ороной эгээл хүгжэнги нютаг гэжэ тоологдодог. Ород Улас, Хитад гүрэнүүдэй хилэ дээрэ оршоһон нютаг байһаниинь һайн нүлөөтэй. Үшөө эндэ ашагта малтамалнуудай үйлэдбэри хүдэлнэ, хүдөө ажахы болон аяншалгын һалбари нилээд хүгжэнги. Баян ажаһуудалтай байһанииень аймагай түб хотынь түхэл шарайдань үзэгдэнэ.

Түб талмай шадар аяар 6 зошод буудалнууд зэргэлжэ түбхинэнэ, 10 гаран эдеэ хоол бариха газар, үй түмэн түмэр хүлэгүүд иишэ тиишээ һубарилдана. Үдэшын боро хараанаар үнгэтэ гэрэлнүүд носоогдожо, эндэ тэндэһээ һаргаана. Түб талмайн тэгэндэнь соёлой ордон байрлана. Мүнөө үдэшэ эндэ «Хосогтон» (Khusugtun) гэһэн тон мэдээжэ домог суутай фолк-бүлгэм хүгжэм дуугаа дэлгэхэ.

Монгол арадай баатарнуудай нэрыень мүнхэлһэн хүшөөнүүд. XVIII зуун жэлдэ Манжын урдаһаа буһалгаа эмхидхэгшэдые ударидаһан Джунгар хаан түрын һүүлшын ударидагша Амарсанаа, тиихэдэ мүн лэ манжа арадай хэһээлтын 9 зоболониие өөр дээрэ үзэһэн Аюша хүтэлэгшэ хоёрто хүшөө харагдана.

2022 ондо Ховд аймагай хүтэлбэрилэгшөөр Энхэтабын Болормаа томилогдоо. Монгол ороной түүхэдэ түрүүшын эхэнэр хүн ударидагшаар ажаллана. Тэрэ Коламбиин дээдэ һургуули дүүргэһэн, Хитад болон Урда Солонгос гүрэнүүдтэ ажаллаһан намтартай. Һаял 30 гаража ябаһан энэ эхэнэртэй хөөрэлдөөд байхадаа, тэрэнэй сэсэниие, урагшаа һанаатайе ойлгожо абаабди.

Тэрэл үдэшэ нүхэднай «Хосогтон» бүлгэмэй тоглолтодо урижа, сэдьхэлыемнай баярлуулаа. Буряад арадай «Алтаргана» дуу үндэр хэмжээндэ бэшэ хэншье гүйсэдхөөгүй.