Сагаалган: түүхэ, заншал, баримта

Хүнүүдэй империдэ эхитэй

Урдын Хитадай түүхын дансануудаар манай ээрын урдахи 210-аад онуудта  «Аза заяа» ороной 24 аймагые нэгэдүүлhэн хүнүүдэй гүрэн байгуулагдаhан. Тэрэнэй зонхилогшоор Модэ хаан hунгагдаhан түүхэтэй. Тиигээд сагаан эдеэнэй дэлгэржэ, мал hүрэгэй тобир тарган болоhон намарай хаhада аймагуудай ахамад түшэмэлнүүд Модун хаанай ордондо суглардаг заншалтай hэн ха. Тэдэнэр үнгэрhэн жэлэй туршада хэды үхибүүд түрɵɵб, хэды малай толгой нэмээб, хэр зэргэ эд зɵɵри арьбажааб, ямар шухала ушарнууд болооб  г.м. асуудалнуудаар хаанай урда тоосоото элидхэлнүүдые хэдэг гуримтай байhан. Мүн лэ тэндэ хаанай мүнгэн hанда аймагуудай оруулhан  яла татабаринуудай тоосоон, үзэг бэшэгэй, номой хэблэлэй  хүгжэлтын талаар асуудалнууд шиидхэгдэдэг hэн ха.      

Аймагуудай зонхилогшод Хүхэ Номин Тэнгэридэ, Наран Найжада, Һарада, одо мүшэдтэ зальбаран мүргэжэ, нангин бүтээлнүүдые үйлэдэдэг байhан гэжэ эли. Жэлэй тоосоото хуралдаанууд баяр ёhололой найр наадануудаар түгэсэдэг байгаа.

Манай ээрын 453 ондо агууехэ хүннүүдэй империин унажа  hалахада, Сагаалган гүрэнэй хэмжээндэ тэмдэглэгдэхэеэ болибошье, Аза заяа ороной улад зон мартангүй, hайндэрлэдэг зандаа байhан.       

                                Чингис хаан ба Сагаалган

1206 ондо агууехэ Чингис хаан Сагаалганда шэнэ ами оруулжа, hүр hүлдыень бадарааhан түүхэтэй. Тэрэ жэлэй хабарынь дахяад гүрэнэй хэмжээндэ тэмдэглэгдэhэн Сагаалганай үедэ Чингис хаан ɵɵрынгɵɵ 88 эрхим сэрэгшэдые шагнажа, «хан», «ван», «бэил», «бэйс», «гун», «тайдж» гэhэн нэрэ солонуудые үршɵɵhэн гэдэг. 

Саашадаа агууехэ хаанай зарлигаар 1216 онhоо тусхай аша габьяа харуулhан албатан Сагаалганай hайндэрэй  үедэ  алтан, мүнгэн мүнгэнүүдээр шагнагдадаг болоhон байна. Тэрэнэй хажуугаар арhан, сэмбэ, hэеы ба торгон эд хэрэгсэлнүүд бэлэглэгдэжэ, габьяата хүнүүдтэ туhаламжа үзүүлэгдэдэг болоhон ушартай.       

Мүн лэ Чингис хаан Сагаалганай үедэ тэбхэр 60, 80, 90, 100 наhа хүрэһэн эрхэтэниие  алта мүнгɵɵр шагнадаг заншалтай байhан гэжэ мэдээжэ. Тиигээд гүрэн соо эгээл үндэр наhатай хүндэ бүхэли тэргээр дүүрэн бэлэгүүд барюулагдадаг байгаа.  

                         Хубилай хаанай зарлигаар

Чингис хаанай аша хүбүүн Хубилай хаанай үедэ Шэнэ жэл Хитадай заншалаар февраль соо тэмдэглэгдэжэ эхилээ, харин Сагаан һара гэжэ нэрэнь тэрэ зандаа үлэhэн ушартай. 

Хубилай хаанай ордон соо яажа Шэнэ жэлые угтадаг байhан тухай Марко Поло гэжэ Венециин аяншалагшын дэбтэрнүүд соо  тодорхойгоор бэшэгдэhэн. Энэ үдэр элбэг дэлбэг эдеэ хоол билтаржа, албата зониинь хаанда алта мүнгэ, субад эрдэни шулуунуудые, сагаан үнгэтэй хоргой торго бэлэглэдэг байhан заншалтай.     

Сагаан һарын урдахи бүтүү үдэр монголнуудай хуушан жэлые үдэшэжэ, бүхэлеэр шанаhан мяха, уурал дээрэ шанаhан мяхатай пирожки, банша эдидэг байhан тухай Марко Поло бэшэhэн. «Уурал дээрэ шанаhан пирожки» гээшэнь, тоосоогүй, бууза байгаа ха. Yглɵɵдэрынь эртэ үглɵɵнhɵɵ эхилжэ, монголнуудай бэе бэеэ золгодог, айлhаа айлда ябажа найрладаг тухай аяншалагша зураглан харуулhан байна.    

Сагаалганай үедэ бууhан айлшадые эзэд hэеы гэрэйнгээ үүдэнэй хажууда дэбдигдэhэн сагаан hэеы дээрэ зогсоод угтадаг байhан гэжэ XIII зуунай ном соо бэшэгдэhэн. Мүн лэ эндэ сагаан, сэнхир-хүхэ хадагуудаар бэе бэеэ золгодог, бүhэтэйшүүлэй заабол хутагаяа буулгаад, гэртэ ородог тухай хэлэгдэнэ.      

Һайндэрэй шэрээ дээрэ мяхан табагуудай хажуугаар айрhан, hүнэй үрмэн, сэгээ, hүнэй архи г.м. табигдажа, хажуудань заабол монгол гуталай улын дүрсэтэй хэб боово табигдадаг байгаа.        

Yшɵɵ Марко Поло XIII зуунай монголнуудай hүн дээрэ шанагдаhан барайгарай – рисэй хүрпээгээр айлшадаа хүндэлдэг байhан тухай  бэшэhэн. Түрүүшын hанамжаар, тэрэ үедэ талын нүүдэлшэд рисэй хүрпээ гэжэ мэдэхэгүй байгаа. Теэд Чингис хаанай үедэ хахад дэлхэйе эзэмдэhэн монголшууд Римэй империин, Грециин, Европын г.м. гүрэнүүдэй эрдэмэй, соёлой, үйлэдбэриин эгээл эрхим түрүү арга хэрэгсэлнүүдые хэрэглэдэг байhан гэжэ эли. Баян түшэмэлнүүдэй  шэл молор хундагануудhаа жэмэсэй архи амсажа, далайн саанахи эдеэ хоол зооглодог  байhан тухай археологиин малтамалнууд гэршэлдэг.

                  «Модон хүлтэйшүүлэй» урилдаан

Урдань Монголдо Сагаалганай hайндэрэй баяр ёhололнуудай хэмжээндэ «янгоу» гэhэн наадан үнгэргэгдэдэг hэн ха. Тэрэ хадаа ута модон hургаагуудые хүлдɵɵ углаhан hүрэг залуушуул айл хотонуудаар ябажа, зүжэг наада харуулдаг байгаа. Эреэ маряанаар хубсалhан «модон хүлнүүдтэй» хүйхэрнүүд хүхюутэй дуу хатараа  дэлгээжэ, урилдажа, элдэб янзаар хошоглон  мүрысэжэ, зониие хүхеэн  баярлуулдаг заншалтай байhан. Тус заншал Хитадай театрай артистнар гүйсэдхэжэ эхилээд, саашадаа улаан хубисхалай үе  хүрэтэр Монголой залуушуул  эмхидхэдэг болоhон байгаа.              

         

         Бааяhан гааhанай утаанда

Сагаалганай түрүүшын үдэр манай элинсэгүүд үзэл үзэжэ, шэнэ морилhон жэлдэ ямар сагай уларил, хүнэй ба малай байдал г.м. тогтохо тушаа уридшалан мэдэхые оролдодог байhан гуримтай.     

Хэрбэеэ Сагаалганай түрүүшын үдэрэй туршада гааhаар татаhан тамхин аятайгаар ууяжа, амтатайгаар бааяжа, хас шулуугаар бүтээгдэhэн тамхинай амhарта альган соо хүлэрэнгүй байбал, hайн тэмдэг гэжэ тоологдодог hэн ха. Yшɵɵ хорёо хотон соо эрэ мал хоорондоо мүргэлдэнгүй, амгалан тэнюун байбал, бууhан жэлдэ hайн сагай уларилтай, бороо хуратай, малай хоол тэжээлээр ядамаргүй, бүгэдэ зон амитанда һайн жэл мүндэлбэ гэhэн тэмдэгтэй.

Мүн лэ бэеэ hэгсэрhэн морин, эбhээлhэн тэмээн үзэгдэбэл, һайн тэмдэг гэжэ тоологдодог:  эзэнэйнгээ hанаhан хэрэгэй урагшатайгаар  хүсэлдэн бүтэхые зүгнэнэ гэдэг.

Аян замда ябахадаа, шонотой ушарбал – hайн тэмдэг, харин үнэгэн үзэгдэбэл – муу, hаад тодхор болохо гэжэ манай элинсэгүүд этигэдэг байhан заншалтай.

        

            Булта шагай наадая, буян хэшэг уряалая!

  Yни урдын сагhаа Сагаалганай хоёрдохи – гурбадахи үдэрнүүдтэ буряад – монгол айл бүхэндэ заабол шагай наададаг гуримтай байhан. Залуу хүгшэн, үгытэй баян – илгаагүй, бүгэдэ зон шагай наададаг hэн ха. Тэрэнь миин сэнгэхын тулада бэшэ, харин Шэнэ жэлдэ буян хэшэг, зол жаргал уряалhан нангин бүтээлнүүдэй нэгэн гэжэ эли.

Yшɵɵ талын хүннүүдһээ эхитэй шагай наадан хадаа нүүдэлшэдэй заяанай баялигай хэшэгэй – табан хушуу малай  hүлдын тэмдэгтэй. Хониной, ямаанай, үхэрэй, мориной, тэмээнэй hүлдэтэй шагайнууд шүүрэгдэжэ, урилдажа, няhалагдажа, хүнэй сэдьхэлэй сог зали бадараадаг! Yшɵɵ тусхай зүнтэй, эди шэдитэй шагайнууд хүнэй ерээдүйн хуби заяан тухай уридшалан мэргэнээр айладхаха аргатай!          

                       Юрэнхылэгшын бэлэг

Сагаалганай үедэ наhатай хүнүүдые баярлуулжа, үреэлдэнь хүртэхэдэ, Дээдын бурхад, сахюусад баярлажа, Шэнэ жэлдэ хамаг хэрэгүүд урагшатай  болодог, буян хэшэг үршɵɵгдэдэг гэhэн этигэлтэй. Сагаалганаар наhатай зониие хүндэлдэг Чингис хаанай заншалые Монголой шэнэ үеын Юрэнхылэгшэнэр жэншэдгүй сахидаг болонхой.

Тэдээн сооhоо мүнɵɵнэй Юрэнхылэгшэ Халтмаагийн Баттулга онсо илгаржа, 2020 ондо Монголой бүхы наһатайшуулай банкһаа абаһан урьһаламжануудые гүрэнэй мүнгɵɵр түлэжэ хааhан байна. Тиигэжэ Шэнэ жэлэй hанагдаагүй ехэ бэлэгээр хэмгүй ехээр баярлуулжа,   үндэр наhатанай гүн сэдьхэлэй үреэлдэ хүртɵɵ ха юм!  Тэрэ хэрэгтэ гүрэнэй мүнгэнэй жасаhаа 300 сая доллар гаргашалагдаа гэжэ  тэмдэглэгдэнэ.