Баруун Монголоор аяншалга

«Мөнгөлөг шагшуурга»

Хара ус гэжэ нэрлэгдэһэн нуур дээрэ үнгэргэгдэдэг наадан  «Мөнгөлөг шагшуурга» гэжэ нэрэтэй юм. Тус нуур Ховд аймагай түб һууринһаа 25 модоной зайда оршоно. Хоёр хоног харгыда ябажа, эндэ хүрэһэн бидэ үнгэргэгдэжэ байгаа найр наада алгадаха аргагүй байгаабди.

Фестивалиин түрүүшын үдэрэй үглөө. Хара ус нуур болотор гүйдэлөөрөө шахуу ошобобди. Саһагүйхэн үбэлшье һаа, хүйтэн, һалхитайхан. Аяар 40-өөд метр гүнзэгы нуурай уһан сэгээн сагаан мүнгэлиг мүльһөөр хушаатай. Холуур ябажа, ажал хэһэн баян дүршэлтэйшье һаа, мүльһэн дээрэ «найрлаха» арга анха түрүүшынхиеэ тудаба.

 Эндэ арад зоной дуу дуулаха, хатарха тайзан мүльһөөр баригданхай. Мүльһөөр хэгдэһэн монгол гэр, һандали һуудалнууд, амитадай дүрсэнүүд. Эндэхи нютаг ороноор ажамидардаг хээрын амитад – аргали, шэлүүһэн, буга, зээрэн, барас, эрбэд. Дэлхэй дээрэ  үлэһэн 3000 эрбэдэй 1000-иинь Баруун Монголдо ажамидарна.

Оршон тойронхиёо хараашалжа дадаһаар байтараа, тээ тэндэ хүн зоной хүл хөөрсэгэнөөн боложо байхые адаглаад, тиишээ зорибоб. Ошон гэһээмни, тэндэ һур харбалгаар тэмсээн эхилхэ гэжэ бэлдэлгэ боложо байба. Монсогорхон жаахан бүмбэгэ мэтэ юумэнүүдые жэрысэ табина. Тэдэ монсогорхонуудынь нуурай эрьедэ ургадаг хулһаар орёогдожо хэгдэһэн һурнууд байба.

Бэлэдхэлгын бүхы ажалай дүүрэхэдэ, одоошье мүрысөөн эхилнэ. Хабаадагшадай тудаха бүхэндэнь тэдэнэй түлөө һанаагаа зобогшо нүхэдынь амаргүй ехээр, амтан шэхэртэ хүртэһэн үхибүүдһээ дутуугүйгөөр баярлана. Хэн эгээл олон шагшуурга тудажа гаранаб, тэрэ хүн энэ урилдаанда диилэнэ. Удахагүй нааданай нээлгын баяр ёһолол эхилбэ. Хараһаар байтарнай, нуурай мүльһэн дээрэ хүн зон олоор сугларба.

Нүүдэлшэндэ мүльһэнэй найр хэрэгтэй гү?

Түсэбэй ёһоор энэ нааданда 4 янзын урилдаан ороно: шагшуурга харбалга, тэмээшэдэй, адуушадай мүрысөөн болон үбэлэй заншалта хубсаһанай  урилдаан. Эдэ мүрысөөнүүдэй хажуугаар хүн зоной һамаарха, хаража сэдьхэлээ ханааха нааданууд тоогүй олоор эмхидхэгдэнэ - шарга морёор, тэмээгээр болон  морёор ябаха дуратайшуулые шэрэнэ. Хажуугаарнь бүргэд шубуу хэрэглэжэ агнадаг эрэшүүл арга дүрөө харуулна. Малша арадай түрүүшын туһамаршад болохо банхар нохойнуудай дэлгэсэ үнгэрнэ. Нааданай эхиндэ эндэ хүрэжэ ерэһэн зон монгол арадай «биелгэ» хатарна.

Холо ойроһоо Ховд аймаг хүрэжэ ерэһэн хүндэтэй айлшадаа Толгойлогшо Болормаа болон Монгол ороной Аяншалгын яаманай сайд Бат-Эрдэнэ хоёр халуунаар угтажа мэндэшэлбэ. Ховд аймагнай олон зониие, аяншалагшадые угтадаг газарай нэгэн болог даа гэжэ нэгэн дуугаар хүсэбэ.

Тус фестивалиин урдахана «Ховд-Инвест» гэһэн форум боложо үнгэрөө. Эгээл тэрэнэй үедэ Ховд аймаг руу олзо оруулха, мүн аяншалга хүгжөөхэ тухай хэлсэһэн юм.

Тайзан дээрэ нааданай баяр үргэлжэлһөөр. Хажуугаарнь сэнгэлгын хэмжээ ябуулганууд эмхидхэгдэнэ. Нуурай эрье хүбөөлөөд ургаһан хулһанай хажууда олон зоной суглархань харагдана. Ушарынь гэхэдэ, бүргэд шубуушад айлшадай һонирхол татаба ха юм. Бүргэд шубуу һургажа агнаха гээшэ Монгол орондо ажаһуудаг казах арадай үеһөө үедэ дамжан ерэһэн арга болоно. Энэ заншал аяар 4000 жэлэй саанаһаа мүнөө үе хүрэтэр дамжан ерэһэн.

Үнэгэнэй болон шэлүүһэнэй зузаан арһаар оёгдоһон дэгэлнүүдые үмдэһэн үндэр, хүдэр томо бэетэй казах яһанай хүбүүд дүтэлжэ ерэһэн хүн бүхэнтэй яаралгүй зурагаа абхуулна. Хүршэ Баян Үлгы аймагта казах яһатан олоороо ажаһуудаг, түрэл хэлэеэ тордиһогүй мэдэдэг арад гээшэ, урданайнгаа заншал мүнөөшье болотор хэрэглэһээр гэжэ хэлэлтэй. Жэл бүхэндэ намарай дунда һарын түрүүшын амаралтада Баян Үлгы аймагта шубуу һургаһан ангуушад сугларжа, шандага, шоно, үнэгэ барижа, мүрысөө үнгэргэдэг юм. Бүргэд шубуудай бэеын шэгнүүр 7 килограмм хүрэдэг, харин далинуудайнь алда 2 метр болодог. Энэ хэмжээ ябуулга хараха үзэхэеэ Баруун Монгол руу аяншалагшад хүрэжэ ерэдэг.

Монгол туургата арадай үнэн нүхэр гэжэ алдаршаһан банхар нохойнуудые эзэдынь хүтэлжэ асараад, нэгэ газарта сугларнад. Монгол арадай банхар нохой яажа һургаһан тухай элдэб янзын тайлбаринууд ябадаг. Зарим нэгэн банхарнуудые Тибет нютагһаа ерэһэн мастифууд гэхэ, нүгөөдэнь амяараа үүлтэрэй нохойнууд гэлсэхэ. Тиигэбэ яабашье монгол туургата арад  үе наһаараа энэ нохой тэжээжэ ябаал даа.

Эдэ нохойнуудта эльгэ нимгэтэй һэн тула тэдэниие хөөршөөн байжа харанаб. Буряад, монгол хэлэ холижо байжа, банхар нохойнуудай эзэдтэй ярилданаб. Тэдэнэр: «Бидэнһээ юу оложо абахаяа һананаб?» - гэһэн шарай үзүүлэн, намайе гэтэнэ. Хэды тиигэбэшье нэгэ залуу хүнтэй үгэеэ ойлголсообди. Тэрэмни 2 һаратайхан гүлгэ тэбэринхэй ябана. «Худалданаб. 400 түхэригөөр аба», - гэнэ. Хэды дуратай байбашье, холын харгыда гүлгэн бидэ хоёр зүдэрхэбди гэжэ  һанахадаа, тэрэ һанал бодолоо орхибоб даа, юрэдөө.

Тиигэһээр байтарни, тээ саанаһаа саб сагаан банхарые хүтэлһэн хүн ерэбэ. «Энэ банхар юм гү?» - гэжэ гайхангяар асуубаб. Намһаа байха суг ябаһан монгол нүхэдни гайхана. Теэд тэрэнь хаа-яа дайралдадаг банхар нохой байба ха юм.

Удангүй үдэрэй хоол бариха саг дүтэлбэ. Ямаршье эдеэниинь мяхан ба талхан хоёрой холисо. Шанаатай, шараатай мяхан. Талханда орёогоотой мяхан, талхатай мяхан. Шүлэнһөө гадна сайгаа шанахадаа, мяха хэнэ. Амтатайхан үдын хоолой һүүлдэ тэмээнэй урилдаан бидэниие хүлеэнэ.

Талын  Бактриан

Тэмээн – монгол туургата арадай анхан сагһаа хойшо тэжээһэн табан хушуу малайнь нэгэн болоно. Бактриан - хоёр бүхэнтэй тэмээн, нэгэ бүхэнтэй тэмээнһээ үндэр томо бэеэрээ илгарна. Аяар 20 гаран үдэр соо уһа уунгүй, элһэн губи дабан гараха аргатай эгээл томо атан тэмээн гээшэл даа. Нэгэ доро 80 литр хүрэтэр уһа уудаг юм. Нүүжэ ажамидардаг талын арад түмэндэ тон туһатай амитан болоно. Амаргүй ехэ ашаа өөрынгөө нюрган дээрэ холын газарта абаашаха аргатай. Монголой баруун захада атан тэмээн илангаяа олоор үдэнэ. Һүрөөтэй эдэ амитад ехэл дээрэлхүү зан абаритай гэжэ харагдана. Сухалаа хүрэбэл, тэдэнэр дэбһэжэшье, нёлбожошье уураа мэдүүлдэг заншалтай.

Аяар 50 гаран атан тэмээнүүд урилдаанай зурлаада гарабад. Тэдэнэр 20 модоной зай гаталжа, түгэсхэлэй зурлаа алхахадаа эрхимлэхэ болоно.

 Урилдаанай түгэсэхэ газарта 2 тэмээн дүтэлнэ. Мүр мүрөө зэргэлэн гүйлдэнэ. Тэдэнэй һүүлээр удахагүй һүрэг тэмээнүүд харагдахадал гэбэ. Урилдажа байһан тэмээнүүдые харахада, һанаа зоборитой, арай гэжэ алхална гэжэ һанамаар. Үнэн дээрэ тэдэнэр яһала түргөөр гүйлдэхэ аргатай, авто-унаагай хэмжүүрээр часай 60 километр зай гатална. Удаа дараалан, һүүлшын тэмээнүүд хүрэжэ ерэбэ даа... Сагай уларил нэгэ бага муудахаяа һанажа, шэрүүхэн һалхин эшхэрнэ. Бидэ хото руу зүг барин тэгүүлбэбди.