Бэлигтэй уран зохёолшодой нэгэн

Чимит Цыдендамбаев 1918 оной февралиин 13-да  мүнөөнэй Загарайн аймагай Тарбагатай нютагта юрын малша буряад айлай бүлэдэ түрэhэн юм. Бага наhанhаа буряад арадайнгаа ажабайдалай үзэгдэлнүүдээр hонирходог, арадай аман зохёол hайн мэдэхэ, шагнаха дуратай хүбүүн байhан. Нютагайнгаа эхин hургуулида орожо, үзэг бэшэг танидаг болоhон сагhаа хойшо сонин, ном, журнал ехэ уншадаг, hонирходог hэн.

Ородой эхин шатын hургуулиин hүүлээр, табадахи-зургаадахи ангида Хэжэнгэдэ hуража байха үедөө, Ч. Цыдендамбаев буряад хэлэ ба уран зохёолой суута багшанар Н.Намсараев, уран шүлэгшэ Б. Базарон гэгшэдтэ заалгаhан байна. Хэжэнгын дунда hургуулида эдэ багшанар уран зохёолой кружок тогтоожо, ехэ ажал ябуулhан юм. Һурагшадые арадай аман үгэдэ, үндэhэн буряад хэлэ бэшэгтэ hурган, уран бэрхээр уншуулдаг, шүлэг, зохёол, найруулга зохёохые заадаг байhан. Тэрэ үедэ олохон үхибүүд шүлэг зохёодог боложо, анги бүхэндэ өөрын шүлэгшэд, уран хэлэтэн бии болоо бэлэй. Тиимэhээ Ч. Цыдендамбаев баhал өөрөө шүлэг зохёожо шададаг болохын түлөө ехэ оролдолго гаргадаг, бэшэhэн шүлэгүүдээ нүхэдтөө, багшанартаа уншажа үгэдэг байгаа. Тэрэнэй бүтээлнүүд ханын сониндо гаража, уншагшадые ехээр hонирхуулдаг болоо hэн. 1937 онhоо эхилжэ, шүлэгүүдынь «Буряад-Монголой үнэн» сониндо хэблэгдэжэ эхилhэн байна. Энэнь үшөө ургажа ябаhан, hая эхилжэ байhан ерээдүйн уран зохёолшодо ехэ урма зориг олгоhон байха юм.

Иигэжэ Ч. Цыдендамбаевай уран шүлэгшэ, зохёолшо болохо бэлигтэй хүн байhаниинь бага наhандань элирhэн байна бшуу. Удангүй                         Ч. Цыдендамбаев Улаан-Υдэ ерэжэ, радиокомитедтэ, «Буряад-Монголой үнэн» сониной редакцида нилээд олон жэлдэ хүдэлжэ, уран зохёол бэшэхэ талаар дүршэл шадабари ехэтэй болоо hэн. Тэрэнэй бэшэhэн шүлэгүүд сонин, сэдхүүл болон номууд соо олоор хэблэгдэжэ эхилhэн ба радиогоор дамжуулагдадаг болоhон юм.

 

Хэблэгдэхэһээ урид...

 1952 ондо Ч. Цыдендамбаев «Банзарай хүбүүн Доржо» гэжэ  түрүүшын буряад эрдэмтэн Доржо Банзаровай бага наhанда  зорюулагдаhан түүхэтэ роман бэшээ. Тэрэнь 1953 ондо хэблэгдэжэ, уран зохёолшын бэлиг шадабари, дүй дүршэл гэршэлhэн байна. 1958 ондо бэшэгдэhэн тус романай үргэлжэлэлынь «Түрэл нютагhаа холо» гэжэ роман Доржо Банзаровай Казань хотын университедтэ hуража байhан үе харуулна. Ч. Цыдендамбаев Доржо Банзаров тухай гурбалжалhан роман бэшэхэ гэжэ зорилго табиhан юм. Харин тэрэ романиинь хоёр хубиhаа бүридэhэн роман-дилоги болоо бэлэй.

Хэблэгдэхэhээнь урид 1952 оной январь hарада «Байгал» альманахай ахамад редактор М.П. Хамагановай, ВКП (б)-гэй обкомой нэгэдэхи секретарь А.В. Кудрявцевай үүсхэлээр партиин обкомой пленум дээрэ энэ роман харагдажа, «буржуазно-националистическэ үзэл бодолоор нэбтэрhэн зохёол гэжэ шүүмжэлэгдэн, республика дотор хэблэгдэхэнь огто хоригдоhон гээшэ» [Дагбаев, 2002:37]. Обкомой энэ тогтоолой удаа аман зохёол, уран зохёол шэнжэлэгшэ М. Азадовский гар бэшэгhээнь энэ роман уншажа, шүүмжэлжэ, Буряад-Монголой обком партиин тогтоол огто буруушаажа, Эрхүүгэй «Восточно-Сибирская правда» сониндо тон томо үгүүлэл хэблүүлhэн. Тэрэнэй удаа манай уласай обком парти газардажа, аргагүйдэжэ муушалhан тогтоолоо хараада абангүй, 1953 ондо хэблэлдэ оруулhан гээшэ. Тус романай хэблэгдэhээр мүнөө жэл, 2023 ондо, 70 жэл үнгэрбэ.

 

Эрдэмтэндэ зорюулаа

«Банзарай хүбүүн Доржо» гэжэ роман ехэ hонирхолтой сэдэбтэ бэшэгдэжэ, тэрэниие үргэн олон уншагшад ехэ халуунаар угтажа абаhан юм. 1953 ондо ород хэлэн дээрэ оршуулагдажа хэблүүлэгдээд, бүхы гүрэндөө алдаршаhан байна. Тус роман манай Буряад Уласай ород уран зохёолшо, оршуулагша М. Степанов буряадhаа ородто оршуулhан. Энэ зохёол Буряадай түрүүшын романуудай нэгэн болоно. Хэрбэеэ Ж. Тумуновай, Х. Намсараевай романуудые түүхэтэ-хубисхалай (историко-революционный) роман гэжэ нэрлэбэл, Ч. Цыдендамбаевай зохёол түүхэтэ-намтарай (историко-биографический) роман гэжэ нэрлэхээр. Юундэб гэхэдэ, «Банзарай хүбүүн Доржо» гэжэ зохёол хадаа түрүүшын буряад эрдэмтэнэй намтарта зорюулагдаhан, бага наhанайнь үе саг харуулна.

Романай гол үйлэдэгшэ Доржо Банзаров түүхэтэ хүн болоно. Доржо Банзаров ХIX зуун жэлдэ Росси гүрэн дотор эрдэмтэдэй дунда элитэ эрдэмтэн гэжэ тодорhон хүн байгаа. Тэрэ сагта айхабтар ехэ оролдолго гаргажа, эрдэм hургуули хэhэн юм. Доржо Банзаров монгол угсаатанай түүхэ, шажан, соёл, арадай аман зохёол гэхэ мэтые гүнзэгыгөөр шэнжэлhэн байна.

Доржо Банзаров 1822 ондо Зэдэ голой хойто бэедэ Үшөөтэ гэжэ нютагта дунда шадалтай буряад хасаг бүлэдэ түрэhэн байгаа. Тиигээд мүнөөнэй Хяагтада, hүүлдэнь Казань хото ошожо, гимназида hураад, hүүлээрнь Казанска университедтэ орожо, эрдэмэй кандидат нэрэ зэргэ хамгаалhан түүхэтэй. Буряадай түрүүшын эрдэмтэн тухай зохёол бэшэхэ гэжэ хүшэр зорилго Ч. Цыдендамбаев урдаа табиhан байна. Энээн тухай хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор, уран зохёол шэнжэлэгшэ В.Ц. Найдаков бэшэhэн байдаг: «Уран зохёолшо түрүүшын буряад эрдэмтэн Доржо Банзаровай дүрэ уран аргануудаар, тэрэнэй намтар, абари зангай хүгжэлтэ, ажал хэрэг, арад зонтоёо нангин холбоотой байhаниие, уйдхар гасалантай хуби заяан тухайнь харуулха гэжэ урдаа хүндэ зорилго табиhан байгаа» [Найдаков, 1969:107].

Ч. Цыдендамбаев түүхэтэ романаа бэшэхэдээ, тусхайта хэрэг дансануудые шэнжэлэн үзэжэ, Зэдэ, Хяагта, Казань гэхэ мэтэ нютагуудаар ябажа, арад зонтой, эрдэмтэдтэй хөөрэлдэhэн байна. Эрдэмтэн В.Б. Махатов тон зүбөөр бэшэнэ: «Уран зохёолшо ехэ анхаралтайгаар, энхэргэнээр арад зоной дунда мэдээжэ эрдэмтэ тухай домог түүхэ суглуулжа, Доржо Банзаровта хабаатай номуудые хаража, уран үгын аргаар арад зоной үнэн сэхэ хүбүүнэй дүрэ, маяг, зангыень, ухаан сэдьхэлыень харуулхаяа хүсэнэ» [Махатов, 1972: 71].

«Банзарай хүбүүн Доржо» гэhэн роман ХIX зуун жэлэй эхин үеын  арад зоной байдал үргэнөөр харуулhан байна. Буряад арад зоной сэсэн мэргэн ухаан бодол, hайхан сэдьхэл, хүсэ шадал, уран бэлиг зүбөөр тэмдэглэhэн юм.

Ажабайдалай хүшэр хүндые ойлгоhон Хэшэгтэ нагаса, үльгэршэн Борхоног, тэнюун hайхан сэдьхэлтэй Эрдэмтэ, хүхюун омог Еши, дархан Холхой, даруу зантай Мүнхэ баабай, Доржын эжы Цоли гэхэ мэтэ арад зоной түлөөлэгшэд роман соо олоор үгтэнхэй. Эдэнэр Доржын хүгжэлтэдэ, ажабайдалай эшэ үндэhые зүбөөр ойлгожо абалгада ехэхэн нүлөө үзүүлнэ.

Зохёолшо Доржо Банзаровые бага наhанhаа эрмэлзэлтэй, шударгы зантай, ажалша, бүхы юумээр hонирходог зантай хүбүүн байhыень харуулна. Энэ хүнэй бэлиг, бурханhаа заяатай абьяас энэ бүхэн тэрэнэй оршон үеын шэнжэлхэ ухаанай орьёлдо гараха замыень табижа үгэhэн гэжэ зохёолшо тэмдэглэнэ.

 

Эхэ дэлхэйтэй нангин холбоотой

Энэ роман буряад уран зохёолой уламжал социалис реализмын онол аргаар бэшэгдэhэн юм. Буряадай түрүүшын романууд буряад арад түмэнэй түүхын шухала үйлэ хэрэгүүд, түүхэ хубисхалай сэдэбтэ зорюулагдаhан байна. Энэнь хадаа зохёолшын үндэhэтэнэйнгээ түүхэ шэнжэлхэ зорилгoтой холбоотой. Буряад романууд ниигэмэй аша холбогдолтой түүхын үйлэ хэрэгүүдые дүрэлэн үзүүлхэhээ гадна хүнэй дотоодохи юртэмсые нээн элирүүлжэ, эхэ дэлхэйтэй нангин холбооень харуулна.

Зохёолшо тэрэ үеын байдал харуулхадаа, түүхын, үндэhэтэнэй соёлой материал элбэгээр хэрэглэhэн байна. Энэ роман соо буряад арадай элдэб hайндэрнүүд (Сагаалган, Сурхарбаан), мүргэл, шажан (бөөгэй тайлган, буддын шажанай  ЦАМ), ёhо заншал, наадан (мори урилдаан, бүхэ барилдаан, таабари таалга), дуу хатар гэхэ мэтэ арад зоной ажабайдал үргэн дэлисэтэйгээр зураглагдаhан байна.  Юрын хүнэй сэдьхэлэй юртэмсын баялигые нээхэ гэжэ Ч. Цыдендамбаев анхаралаа хандуулна. Тус романай hайн талын үйлэдэгшэд шударга зоригтой хүнүүд: Доржын нагаса – Хэшэгтэ, юрын зон - Еши Жамсуев, Эрдэмтэ, Үхинхэн, үльгэршэн Борхоног, Мүнхэ баабай, Мархансайн зараса – Балдан, үгытэйшүүл - Жалма, Аюухан. Уран зохёолшо Доржо Банзаровай дүрэ харуулхадаа, буряад арад зонойнгоо эгээл hайн талые бэелүүлхэ гэжэ оролдоо.

 

Арадай аман зохёол хэрэглэн

Ч. Цыдендамбаев роман бэшэхэдээ, нэн түрүүн арадайнгаа баян аман зохёол хэрэглэжэ бэшэнэ. Бүхы монгол туургата арад түмэнэй үльгэрэй уламжалал дүрэнүүдые (баатар, сэсэн мэргэн, хүлэг морин) хубилгажа оруулhан байна.

Домогууд (мифологемы) Ч. Цыдендамбаевай романай уран найруулга баяжуулна. Тус роман соогоо зохёогшо гал гуламта, гэр бүлэ гэhэн домог (мифологема) хэрэглэжэ, юртэмсэ болон хүниие ойлгохо уран hайханай арга шудална. «Банзарай хүбүүн Доржо» гэhэн роман бэеэ дааhан бүлэгүүдhээ бүридэнэ. Бүлэг бүхэниинь тодорхой домогоор, тусхай дүрэнүүдээр үндэhэтэнэй  юртэмсын зураг харуулна. Жэшээлхэдэ, нэгэдэхи бүлэгтэ – үльгэршэнэй («Борхоног»), гал гуламтын («Гуламтын дэргэдэ»), хүлэг мориной («Үншэхэн Зээрдэ»), баатарай, мангадхайн («Мархансай»), хоёрдохи бүлэгтэ – гэр бүлын гуламтын домог (мифологема) («Эрдэмтын гэр бүлэ»).

Уран зохёолой нэрэ – «энергия сущности самого произведения» [Тюпа, 2001: 26] – уран зохёолой эгээл  шухала зүйлнүүдэй нэгэниинь юм. «Банзарай хүбүн Доржо» романай нэрэдэ омог-арад түмэн-баатар гэhэн бодол шухала болоно. Буряадууд бага наhанhаа уг гарбалаа долоон үе заабол мэдэхэ ёhотой байhан. Обог, омог, отог хүнэй амидаралда шухала үүргэ гүйсэдхэдэг байгаа. Тиимэhээ «Банзарай хүбүүн Доржо» гэжэ нэрлэhэн роман хадаа Банзарай хүбүүн Доржо түрүүшын буряад эрдэмтэн, хаанаhаа үндэhэ hууритай, ямар арад зоной үри hадаhан гээшэб гэhэн асуудалда харюу болоно бшуу.

 

Зорилгоёо бэелүүлээгүй

1957, 1958 онуудта «Байгалай толон» сэдхүүлдэ энэ романай хоёрдохи хуби – «Түрэл нютагhаа холо» гэжэ нэрэтэй  роман хэблэгдэhэн байна. Тусхай ном болгожо, энэ романиие 1962 ондо хэблүүлээ. Тус роман соо Ч. Цыдендамбаев Доржо Банзаровай бусад буряад хүүгэдтэй хамта Казань хотын гимнази ошожо hураад, саашадаа Казанска университет дүүргэжэ, “Хэлэ бэшэгэй эрдэмэй кандидат” гэhэн нэрэ зэргэ амжалтатай хамгаалhан тухай, тэрэнэй хуби заяан, тэрэ үеын Росси гүрэнэй ажабайдал харуулhан байна. Түрүүшын буряад эрдэмтэн Доржо Банзаровай хуби заяан жаргалтай байгаагүй. Юундэб гэхэдэ, Доржо Банзаров Европын болбосоролтой болоод, «Монголшуудай бөө мүргэл ба харын шажан» гэжэ гүнзэгы удхатай эрдэм шэнжэлэлгын ажал бэшээд, эрдэмэй нэрэ зэргэтэй болобошье, өөрынгөө ухаан бодолые, эрдэм шэнжэлэлгын шадабарияа саашань хэрэглэжэ, үргэлжэлүүлжэ шадаагүй. Оройдоол 33 наhатайдаа Доржо Банзаров  наhа бараhан юм.

Гурбадахи роман соогоо Ч. Цыдендамбаев Доржо Банзаровай университедээ дүүргэhэнэй hүүлээрхи байдал харуулха гэжэ hанаhан байгаа. Харин тиигээд тэрэ зорилгоёо бэелүүлхэ арга боломжо олоогүй бэлэй.

Лариса Халхарова, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй кандидат, БГУ-гай доцент