Нари үбшэнһөө бэеэ аршалагты!

- Людмила Ринчиновна, нари үбшэнтэй тэмсэлэй hарын хэмжээндэ нэн түрүүн эмшэдэй талаhаа ямар асуудалда гол анхарал хандуулагданаб?  

- Нэн түрүүн  нари үбшэнhɵɵ hэргылэмжын талаар манай ажаhуугшадай мэдэсые дээшэлүүлхэ гэhэн гол зорилго табигдана. Жэлhээ жэлдэ нари үбшэнтэнэй тоо олошорно.

Февралиин 6-да Буряад Уласай Засагай газарта элүүрые хамгаалгын  сайд Евгения Юрьевна Лудуповагай хүтэлбэри доро тус асуудалаар «Түхэреэн шэрээ» үнгэргэгдэhэн байна. Тэрэнэй ябуулгада «Би ажаhуунаб», «Амар мэндэ» гэhэн ниитын эмхинүүдэй гэшүүд эдэбхитэйгээр хабаадаhан байна.      

«Дүхэриг шэрээгэй» үедэ соносхогдоhон шухала дүнгүүдэй баримта мэдээгээр, Буряад орондо 2021 ондо – 3455, 2022 ондо – 3700 хүн нари үбшэндэ нэрбэгдээ гэжэ тоологдоно. Нэгэ жэлэй туршада нари үбшэнтэнэй тоо 245 хүнөөр олошороо. Энэ ушар хорото хабдарай дэлгэржэ байhаниие харуулхаhаа гадна, манай эмшэдэй нари үбшэниие эгээл эхиндэнь танижа элирүүлхэ аргатай болоhониие гэршэлнэ гэжэ онсо тэмдэглэхэнь шухала. 

Нари үбшэнэй олон янзануудые эхин шатадань аргалхада, hайнаар эдэгэдэг. Тиимэhээ хүн бүхэн жэлэй нэгэ дахин заабол эмшэдтэ бэеэ шалгуулжа байха ёhотой. Бүхэдэлхэйн элүүрые хамгаалгын эмхиин шэнжэлэлгэнүүдээр нари үбшэнгүүдтэ нэрбэгдэhэн ушарнуудай зуунай гушан хубинь үбшэнтэнэй ɵɵрынь hэргылэмжын хүсɵɵр сарагдаха аргатай байгаа.                   

   «Дүхэриг шэрээ» дээрэ элидхэhэн мэргэжэлтэдэй онсо тэмдэглэhээр, хүн бүхэн бэеынгээ  энхэ элүүртэ харюусалгатайгаар хандаха ёhотой. Тэрээнhээ нэн түрүүн нари үбшэниие эхин шатада элирүүлэн сарахын хэрэг дулдыдадаг.         

 

- Ямар шалтагаануудhаа дулдыдажа, hүүлэй үедэ нари үбшэн ехээр  дэлгэрнэ гээшэб?

- Манай шэнжэлгэнүүдээр нари үбшэнгүүдэй 30 хуби - тамхинай хорото утаанhаа, 20 хуби - үлүү маряатай, тарганhаа нүлɵɵтэй гэжэ элирүүлэгдэhэн.

Россиин ЭССЭ-гэй баримтануудаар  хорото хабдартай үбшэнтэдэй 44 % шуhанай үндэр дарасатай (артериальная гипертензия), 29,7% - үлүү маряатай, тарган бэетэй, 27,7 % - тамхи татадаг. Манай Буряад Уласта тамхи татадаг зоной тоо халта үсɵɵн, теэд ехэнхинь эхэнэрнүүд.   

Саашань үргэлжэлүүлбэл, бэе махабадаараа бага хүдэлɵɵтэй – 38,8%, эдеэ хоолдонь загаhанай ба далайн зүйлнүүдэй дутагдалтай – 36,9%, үлүү ехэ дабhатай эдеэтэй – 49,9% хүнүүд нари үбшэнтэдэй тоодо ороно.        

Бүхы Россиин ажаhуугшадай эдеэ хоолдо 41,9% огородой ургамалнууд ба жэмэс дуталдадаг гэжэ эли. Харин Буряадай ажаhуугшадай 90% ургамалай эдеэгээр үгытэй хоолтой гэжэ элирүүлэгдэhэн. Тиигээд  Россиин 3,8% хуби ажаhуугшад, харин манай Буряад Уласай 15%(!) улад зон үлүү ехээр архи уудаг, тэрээнһээ  дулдыдадаг үбшэнтэй гэhэн баримтанууд бии.

 

- Хорото хабдарай нари үбшэнhɵɵ ямар аргаар бэеэ аршалха тухай туhатай зүбшөөлнүүдээрээ хубаалдыт.       

- Уласхоорондын нари үбшэнтэй тэмсэлэй агентство тус үбшэнhɵɵ hэргылэмжын иимэ 12 арга баталhан байна:

1. Тамхинhаа огто арсагты.
2. Гэр байраяа тамхинай утаагүй байлгахые оролдогты. Мүн лэ ажал хүдэлмэриингээ газарта тамхи татахые хориhон дүримүүдые дэмжэгты.
3. Ехээр таргалангүй, дунда зэргын хэмжүүрэй бэетэй байхые оролдогты.

 

1. Yдэр бүри бэеэ һоригты, эдэбхитэйгээр хүдэлэгты, ябагаар ябагты. Бэе махабадаа элүүр энхэ байлгахын тулада долоон хоногой гурбан үдэртэ 20 – 30 минутын туршада эдэбхитэйгээр тамирай упражненинүүдые хэжэ, шуhаяа кислородоор хангахань шухала. Тэрээнhээ гадуур, долоон хоногой хоёр үдэрынь бэеын булшангуудые шангадхадаг тусхай упражненинүүдые хэдэг байха хэрэгтэй. Ямар нэгэн шалтагаар тэдэниие хэхэ аргагүй байбал, долоон хоногой табан үдэрынь 30 минутын туршада эршэмтэйгээр алхалха, ябаха, али гэбэл, миин эдэбхитэйгээр хүдэлхэ гэжэ оролдогты.    

- ядахын сагта ажалдаа нэгэ часай туршада hуугаад хүдэлhэнэй удаа заабол 3-5 минутын туршада амаралтын забhарлал гаргажа, таhалга, коридор соогуур ябагты;   

- лифт, экскалаторhаа арсажа, гэшхүүрнүүдээр дээшээ ябагаар ябадаг гуримтай бологты;     

-үглɵɵгүүр ажалдаа ошоходоо, автобусhоо 1-2 квартал урид буугаад, хүдэлмэриингээ газарта ябагаар ошогты;   

- сүлɵɵтэй сагтаа үхибүүдтэеэ хамта эршэмтэйгээр хүдэлжэ, хүхюутэй наадануудые наадагты. Мүн лэ гэр байрадаа, хорёо хотодоо, саад огородтоо арга шадалаараа эдэбхитэйгээр хүдэлхэ, ябаха хэрэгтэй;

- амаралтын үдэрнүүдтэ гэртээ hуужа байнгүй, газаагуур ябадаг, сэбэр агаарта сэнгэдэг гуримтай болохонь шухала. Ямаршье наhанай зондо скандинавска ябадал ехэ туhатай;

1. Эдеэ хоолдоо hайн шанарай, бэеын энхэ элүүртэ туhатай диетэ баримталхань шухала:

- Овощуудые ба фруктнуудые, бүхэли орооhото ургамалнуудай хоол, бобовые гэдэг (фасоль, чечевицэ) г.м. ехээр эдигты. Yдэр бүри тон багань 400 г овощ ба фрукт эдихэ хэрэгтэй. Yнэн дээрээ энэ тиимэшье ехэ бэшэ: нэгэ дунда зэргын яблока 200 - 300 г татадаг ха юм. Гансал крахмал ехэтэй ургамалай хоол эдихэеэ нарилагты;  

- ехэ саахартай, ɵɵхэ тоhотой эдеэ хоолhоо, унданhаа арсагты;          

- үйлэдбэри гараhан мяханай хоол ехээр бү эдигты. Улаан мяха ба ехэ дабhатай хоол барихаяа хизаарлагты. Yдэр бүри 50г мяха эдихэдэ, колоректальна гэдэг янзын нари үбшэнэй аюул 18% дээшэлдэг;

6.- Эдеэ хоол шанахадаа, мяханай ехэ ɵɵхэтэй талые отолжо хаягты, дүүрэн хангагдалгүй (ненасыщенные) ургамалай тоhо хэрэглэгты. Тоhон дээрэ шарахын орондо уурал дээрэ шанажа, али гэбэл, духовко соо болгоходо, hураггүй туhатай;        

- бүридэлдэнь трансжиры гэжэ хорото зүйлэй ородог үйлэдбэриин эдеэнhээ арсагты;

- ɵɵхэ тоhоор дүүрэн хангагдалтай (насыщенные) эдеэ хоол хизаарлагты (ɵɵхэтэй мяхан, сыр, морожено г.м.);

- ямаршье янзын архи, пиво уухаяа хизаарлахань шухала. Нари үбшэнhɵɵ hэргымжэлхын тулада архиин ундануудhаа огто арсабал, ехэ hайн;

1. Халуун наранай элшэ доро удаан бү шаруулагты. Энэ илангаяа үхибүүдтэ хабаатай. Наранhаа халхалдаг, аршалдаг элдэб янзын хэрэгсэлнүүдые хэрэглэгты. Хэмэл загар үгэдэг солярий хоротой нүлɵɵ үзүүлдэг, тэрээнhээ арсахань шухала;
2. Ажал хүдэлмэриингээ газарта элдэб янзын канцерогентэй зүйлнүүдые хэрэглэдэг hаа, болгоомжотойгоор хандагты, аюулгүйе сахилгын бүхы дүримүүдые жэншэдгүй сахигты.
3. Гэр байра соотнай радон гэжэ радиоактивна газ хэмhээ ехээр сасаржа ороод, ажаhуугшадые элшээрээ сохижо болохо. Тэрэниие мэдэнгүй байгаад, уушханай нари үбшэндэ нэрбэгдэhэн ушарнууд олон. Радоной хэмжээе тодорхойлдог юрын аппарадууд байдаг, тэрээгээр гэр байраяа шалгагты.
4. Эхэнэрнүүдтэ:

- үхибүүндээ хүхɵɵ хүхүүлжэ тэнжээhэн эжынэрhээ хүхэнэй нари үбшэнэй  аюул холододог. Тиимэhээ нарайлhан эхэнэрнүүд бүхы арга шадалаараа нялха хүүгэдээ ɵɵрынгɵɵ hүɵɵр тэнжээхые оролдохо ёhотой.     

- Эхэнэрэй бэлгын гормонуудые hэлгэдэг хэмэл гормонууд зарима янзын нари үбшэнгүүдэй шалтагынь болодог гэжэ эли. Тиимэhээ хэмэл гормонуудаар эмнэлгэдэ болгоомжотойгоор хандагты, хизаарлагты; 

1. Yхибүүдтээ заабол иимэ үбшэнгүүдhээ аршалдаг вакцинануудые табюулагты:

- гепатит В (hая түрэhэн нялхануудта);

- папилломын вирусhээ (ВПЧ) (басагадуудта);

1. Эмнэлгын газарнуудта эмхидхэгдэдэг нари үбшэнэй скринингын программануудта жэл бүхэндэ хабаадагты. Тус аргаар нари үбшэнэй үшɵɵ ямаршье шэнжэ тэмдэггүй, эхин шатадаа хүгжэжэ эхилээд байхада тодорхойлдог. Тэрэнэй хэмжээндэ бүhэтэйшүүл ба эхэнэрнүүд булта гэдэhэ доторой нари үбшэниие, эхэнэрнүүд хүхэнэй ба умайн нари үбшэнгүүдые эртүүр элирүүлжэ, мүр сараагүйгɵɵр эдэгээхэ аргатай.

Тэрэнэй хажуугаар  39-hөө дээшэ наhанай эхэнэрнүүд 2 жэлэй 1 дахин,  50 – hаа дээшэ наhатай эхэнэрнүүд жэл бүхэндэ маммографи гараха   ёhотой. Мүн лэ бүхы эхэнэрнүүд жэл бүхэндэ гинекологто үзүүлдэг.  45 – hаа дээшэ наhанай бүhэтэйшүүл жэл бүхэндэ ПСА шэнжэлэлгэ гарадаг.

Эхэнэрнүүд хүхэнэйнгээ булшархайнуудые ɵɵhэдɵɵ шэнжэлжэ hурагты.

Эдэ юрын дүримүүдые үдэр бүри сахибал, аймшагтай нари үбшэнhɵɵ бэеэ  хамгаалха аргатайт!