Ёохор-юртэмсын хатар

Буряад арадай ёохор – юрын хатар наадан бэшэ, харин гүнзэгы нангин удха шанартай ба эди шэдитэ хүсэтэй, буян хэшэг, зол жаргал уряалhан  бүтээл юм. Хэдэн мянгаад жэлэй саада тээ бии болоhон ёохор -  юртэмсын, мүнхэ сагай хүрдын ба дэлхэйн амидаралай  эрьесын hүлдэ тэмдэг. Ёохор хатархада – мааниин хүрдэ эрьюулhэнтэй адли заяатай.  

                                     ЁОХОР – АРАДАЙ НЭГЭДЭЛ     

Буряад ёохорой  дүхэриг – уг гарбалай нэгэдэлэй, тэнгэриин наран найжын, одо мүшэдэй хүдэлөөнэй hүлдэ юм.  

Эртэ урдын сагhаа манай элинсэгүүд түүдэгэй галые дүхэриглэн тойрожо ёохорлодог заншалтай. Түүдэгэй гал – наранай hүлдэ, ёохор – ами наhанай, амидаралай хатар, байдалай дуун…

Гарнуудаараа барилсаад, аялгатан дуулажа, нэгэ жэгдээр хүдэлэн хатарhан хүнүүд зүрхэ сэдьхэлээрээ, элшэтэ hүнэhэн бэенүүдээрээ хамтаран нэгэдэдэг гэжэ эли. Yргэлжэ суг хамта ёохор хатардаг хүнүүд хоорондоо байдалай, хүдэлмэриин, гэр бүлын гэхэ мэтын алишье талаар хододоо эбтэй эетэй байдаг гэжэ урдын сагhаа мэдээжэ. Нэгэ нютагай, омог отогой зониие ба бүгэдэ арад түмэниие нэгэдүүлхэ эди шэдитэй гайхамшагта ёохор!  Мүн лэ хүнүүдые байгаалитай ба газар тэнгэритэй холбохо hүлдэтэй хатар юм.       

                                ТYYДЭГЭЙ  ГАЛ – НАРАНАЙ ҺYЛДЭ

Ёохор хатарhан газарта нюдэндэ харагдахагүй элшэнүүдэй хүсөөр энергиин талаар тусхай байдал тогтодог гэжэ эрдэмтэд элирүүлhэн. Аажам тэнюун, хүхюутэй гү, али гэбэл, ёhото эршэмтэй хуй hалхин бодхоогдохо аргатай гэдэг. Хани барисаанай, үндэр мэдэрэлэй ба эмтэй домтой элшэнүүд ёохорто хабаадагшадые орёожо хушадаг.

Тэрэнэй хажуугаар түүдэгэй галда хамаг муу hанал бодолнууд ба бузар буртаг шатажа дэгдэдэг гэжэ эли. Yни урдын сагhаа буряад-монголшууд ажабайдалаа галаар арюудхадаг түүхэтэй ха юм. Дайсадаа түүдэгүүдэй дундуур ябуулжа гаргаад, хорото хүсэлнүүдыень hалгадаг байhан ушартай.

Байгаалиин энгэртэ түүдэг тойрожо ёохорлоходо, хэмгүй ехэ hайн нүлөөтэй. Хүнэй элшэтэ hүнэhэн бэе арюудхагдан hэргэжэ, алишье талаар хүсэ шадал нэмээд, элдэб үбшэнгүүд сарагдадаг, зол жаргал,  аза талаан үршөөгдэдэг заяатай. Нангин газарта түүдэг носоогоод, тэрэнээ дүхэриглэн тойрожо ёохорлоходо, маша хүсэтэй гэдэг.

                                     ЭМТЭЙ  ДОМТОЙ ЁОХОР

Урдын буряад-монголшууд хүндөөр үбшэлhэн хүниие ёохорой дүхэригэй дунда hуулгаад, үреэлэй дуунуудые эршэмтэйгээр гүйсэдхэн,  тойроод ёохорлодог гуримтай байhан. Тиихэдэнь  үбшэнтэн түргөөр эдэгэдэг байгаа.

Yшөө ёохор хатархада, хүнэй бэеын чакранууд эршэмтэй hайнаар ба зүб мүрөөр эрьелдэн хүдэлжэ эхилдэг гэжэ элирүүлэгдэhэн.        

Yргэлжэ ёохорлодог хүн гүн сэдьхэлээрээ юртэмсын нюусануудые мэдэрэн ойлгожо эхилдэг гэжэ хэлэгдэдэг. Ёохорлогшод хатарhан газарайнгаа ба дээдэ түбиин адиста хүртэжэ, өөhэдөөшье тэдэнэртэй зүрхэ сэдьхэлэйнгээ элшэ гэрэлээрээ хубаалдадаг ушартай.

 Ёохорой дуунуудай уянгата аялганууд маани тарнинуудай, эди шэдитэ шэбшэлгын үгэнүүдтэй адли хүсэтэй, нүлөөтэй гэжэ урдын номууд соо бэшэгдэhэн. Нарин мэдэрэлэй хүгжэхын хажуугаар ёохор хатарагшадай үе мүсэнүүд, булшангууд тэниижэ заhардаг, элүүржэдэг.

Альгануудаараа хам барилсаад, жэгдээр хүдэлэн хатархадаа, хүнүүд хоорондоо сэдьхэлэйнгээ элшэ гэрэлээр хубаалдадаг. Ёохор – дуу хатарай асари хүсэтэй долгинуудай үлхөөн, элинсэгүүдэймнай дамжуулhан сэнтэй бэлэг, юртэмсын хатар!

ДУУ ХYГЖЭМЭЙ ОРШОНДО

Хуби заяагаа хубилгаха хүсэлтэй хүнүүдтэ гэртээ үргэлжэ түрэл хэлэн дээрээ  хүгжэм дуунуудые зэдэлүүлжэ, мүн өөhэдөөшье гүйсэдхэжэ байхада, ехэ туhатай гэжэ мэргэжэлтэд тэмдэглэдэг. Инаг дуран, зол жаргал тушаа ирагуу hайхан дуунууд жаргал  татадаг гэжэ элирүүлэгдэhэн.       

- Яагаа жэгтэй hонин юм! Тус зүбшэл, нээрээшье, туhална, - гэжэ олон жэлдэ гансааран ябаhан танил эхэнэр хэлээ бэлэй. Нэгэ хэды hарын туршада үдэр бүхэндэ гэртээ инаг дуран тухай буряад дуунуудые шагнадаг байгааб. Тиигээд инаг гансатаяа ушарааб!

 Инаг дуранай, энэрхы сэдьхэлэй оршоhон гэр бүлэдэ зол жаргалай, эд зөөриин долгинууд  бэлээр татагдан үршөөгдэдэг.

Уйдхар гунигаар халиhан дуунууд мүн лэ тиимэ шаналалтай байдал асаржа болохо. Тиимэhээ удаан шагнаха хэрэггүй, ехэнхидээ баяр жаргалтай дуунуудые гэртээ зэдэлүүлжэ байхань шухала. 

Yдэр бүри хаа-хаанагүй зэдэлдэг дуу хүгжэмдэ ехэнхи зон юрынхы юумэндэ мэтээр хандадаг. Yнэн дээрээ хүгжэмэй аялганууд юртэмсын эгээл орёо ба гайхамшагта таабаринуудай нэгэн юм. Тоо бодолой ба физикын хуули дүримүүдтэ онсолжо мүндэлhэн аялганууд ута ба богони хэмжээнэй сохидолтой долгинуудай хүсөөр хүнэй бэедэ, нэн түрүүн уураг тархида хүсэтэй нүлөө үзүүлдэг. Yндэр нарин мэдэрэлэй аялганууд элдэб үбшэнгүүдые эдэгээжэ, наhа утадхаха аргатай. Харин «хүндэ, хатуу» хүгжэмдэ дуратайшуул түргэн саг соо үлбэр тулюур боложо магадгүй гэдэг.                   

                                   ОЮУН  БЭЛИГЭЙ АЯЛГАНУУД

Хүгжэмэй үлеэдэг зэмсэгүүдэй  – лимбэ, флейтэ гэхэ мэтын аялганууд хүнэй зохёохы талаар оюун бэлиг хүгжөөдэг, уураг тархиин хүдэлөөе ба хадуусые hайжаруулдаг.     

Хүбшэргэйтэ хүгжэмэй зэмсэгүүдэй – морин хуурай, гитарын,  скрипкын, арфын аялганууд зониие түрүүлэн ударидагшадта ба олзын хэрэг эрхилэгшэдтэ туhатай. Хүнүүдые нэгэдүүлэн хүтэлбэрилжэ, хүсэhэнөө зоригтойгоор бэелүүлдэг абари зан хүгжөөдэг.

Хүгжэмэй сохидог зэмсэгүүдэй - хэнгэрэгэй, барабанай, кастаньетэнүүдэй   абяанууд мүнгэ зөөри, эд баялиг татадаг. Тиимэ зэмсэгүүдэй үгы hаань, миин альгаа ташажа гү, али гэбэл,  шэрээгэй захада тоншожо, абяаень адляар hажаажа гаргахада, мүн лэ туhалдаг гэжэ хэлэгдэнэ.      

Хүгжэмэй сууряатадаг зэмсэгүүдэй – хонхонуудай, түбэдэй дууша аягануудай аялга амгалан тайбан ба элбэг дэлбэг байдал, буян хэшэг үршөөдэг. Yшөө тус нангин хэрэгсэлнүүдэй абяанууд хүнэй hанаhан хүсэлнүүдые бэелүүлхэдэ туhалдаг.     

БАЯЛИГ ТАТАДАГ

Хүгжэмэй аялгануудаар мүнгэ баялиг татадаг нэгэ иимэ hонин арга бии. Стакан руу уhа юулэжэ хээд, хажуудань таарама хүгжэмэй зэмсэг дээрэ наадагты. Тиихэдээ хүсэhэн юумэн тухайгаа (мүнгэн, авто – унаа, гэр болон бусад) эли тодоор hанаа бодолдоо барижа шадахань шухала.  

Хүгжэмэй зэмсэг дээрэ наадажа шадахагүй hаа, аймшагтай бэшэ. Эндэ hайнаар наадаха гэhэн эрилтэ үгы, харин hанаа сэдьхэлээрээ хүгжэмэй аялгануудтай ниилэжэ, hанаhан хүсэлөө уhанда дамжуулха хэрэгтэй.

Тиигээд хэрбэеэ hайхан аялгануудые наадаад, яашье гаргажа шадаагүй hаа, уhаяа бутылка руу юулээд, дасанай уншалга хуралда гү, али гэбэл, ирагуу дуунай концерт-нааданда абаад ошогты. Тэндэ hуухадаа, hанаhан хүсэлөө ухаан сэдьхэлдээ  шангаар баряад, хажуудаа бариhан уhанда дамжуулжа, мэдүүлхэ хэрэгтэй. Танай зориhон хүсэл уhан «хадууха» ёhотой. Удаань тэрэ уhаяа бага багаар балгажа уухадаа, бүхы мэдээнүүдтэеэ хамта уhан бэе соотнай тунан шэнгэжэ, танай хуби болоно гэжэ бисалгахань шухала. Саашадаа бэемни мүнгэнэй ба баялигай элшэнүүдээр халижа, тэдэниие суранзан мэтээр татана гэжэ этигэлтэйгээр hанагты. Тус бүтээлые hарын литээр 4, 6, 7,12 үдэрнүүдтэ үнгэргэхэдэ hайн.                     

                                     МОЦАРТЫН ХYГЖЭМ – ЭПИЛЕПСИҺЭЭ                                 

Хүнэй зүрхэн шагнаhан хүгжэмэй ритмтэй адляар сохилжо эхилдэг.

Шанга абяатай хүгжэм үлүү ехэ архи ууха хүсэлтэй болгодог гэжэ элирүүлэгдэhэн. Түргэн hогтохогүйн тулада, хүгжэм аалин болгоходо туhалдаг ха.

Хүндэ тамирай hорилгын үедэ гү, али гэбэл, хүндэ хара ажал хэхэ үедөө ирагуу аялгатай дуунуудые шагнахада, ехэ hайн. Бэе hураггүй эршэмтэйгээр ба хүсэтэйгөөр хүдэлжэ, хүндэ hорилго хүдэлмэринүүд хүнгэдэдэг гэжэ мэргэжэлтэд тэмдэглэнэ.

Вивальди, Бетховен, Шуберт, Дебюсси гэhэн агууехэ композиторнуудай хүгжэмүүд шалтаггүйгөөр айдаг хүнүүдые (панические атаки) эдэгээдэг, hанаа сэдьхэл тэгшэрүүлдэг ба аршалалта доро байhан мэтэ мэдэрэлнүүдые түрүүлдэг.  

Моцартын хүгжэмүүд эпилепси үбшэнтэй хүнүүдэй таталдажа унахые  hураггүй үсөөн болгодог гэжэ элирүүлэгдэhэн.