Алтан гадаһан-юртэмсын сэргэ

«Калачакра – тантраhаа» үндэhэтэй

Мүнɵɵ Улаан-Баатар хотын гүрэнэй номой санда хадагалагдадаг тэнгэриин ододой үни урдын карта дээрэ хойто зүгэй 700 мүшэд, урда зүгэй – 600 мүшэд, 12 эквилиптическэ ододой аймагууд, hарын 28 буудалнууд, наранай 12 hарын туршада гаталдаг зам гэхэ мэтэ харуулагдаhан. Эрдэмтэдэй элирүүлhээр, тус карта XIII–XIV зуун жэлнүүдтэ бүтээгдэhэн гэжэ эли. Тиигээд тэрэ урдын карта мүнɵɵнэй астрономуудай картануудhаа илгардаггүй, тон адли тэмдэглэлнүүдтэй гээд гайхуулдаг.

Монголдо олдоhон одо мүшэдэй карта тэрэ үеын буддын шажантай гүрэнүүдэй – Энэдхэгэй, Түбэдэй, Хитадай, Японой, Солонгосой гэхэ мэтын астрономиин эрдэмэй заншалнуудые нэгэдхэhэн гэжэ онсо тэмдэглэгдэнэ.

Тэдэнэр бүгэдэ буддын шажанай «Калачакра – тантра», «Данжуур» гэhэн нангин номууд соо хэлэгдэhэн одо мүшэдэй, планетэнүүдэй хүдэлɵɵнүүд, наран ба һарын хиртээн тушаа мэдээнүүдые хэрэглэhэн үндэhэтэй.

Урдын зурхайшад үбhэ ногоон ямар ургахаб, бороо хура хэр зэргэ орохоб гэхэ мэтын мэдээнүүдые гайхалтай мэргэнээр уридшалан  айладхадаг байhан гэжэ эли.    

 

«Долоон үбгэд» – юртэмсын «юрэнхылэгшэ» 

Урдань Алтан Ордон империин бүридэлдэ байhан мүнɵɵнэй Крымэй дэбисхэртэ урдын монгол зурхайшанай хүүр олдоhон. Тэрэнэй дээрэ табигдаhан  томо шулуун дээрэ: «Зурхайшан Урус Ходжиин, Хасаанай хүбүүнэй хүүр» гэhэн бэшэгэй хажууда ямар бэ даа аймаг одо мүшэдэй дүрсэ hиилэгдэhэн.    

Монгол зурхай урдын Энэдхэгэй ба Түбэдэй зурхайн эрдэмэй онсо hууритай.

Буряад-монголшууд эртэ урдын сагhаа «Долоон үбгэд» ододой аймагта hүгэдэдэг байhан түүхэтэй. Yбэлэй сагта, тус мүшэдэй дэлхэйдэ эгээл ехээр дүтэлɵɵд, эли тодоор яларан толорхо үедэ, үльгэртэ баатарнуудаа дуудажа, үльгэрнүүдээ түүрээдэг байhан. Тиихэдээ тэнгэриин баатарнууд буужа, аршалалта үршɵɵнэ гэжэ манай үбгэ эсэгэнэр этигэдэг hэн ха.      

Зунай тэн hарада  «Долоон үбгэдэй» сэхэ Байгал далай дээрэ тогтодог тухай урдын зурхайшадай тэмдэглэлнүүд харуулдаг. Энэ үедэ Чингис хаан Байгал далайн эрьедэ хэдэн үдэрɵɵр бисалгадаг, мүргэдэг байhан түүхэтэй.

Тэнгэриин «Долоон үбгэд» хүүгэдгүй айлда үхибүүдэй hүлдэ  үршɵɵхэ ба нарай нялха багашуулые аршалан абарха аргатай гэжэ манай элинсэгүүд шүтэдэг байhан. Тиимэhээ соходоо сагаан толботой хони үргэжэ, «Долоон үбгэдhɵɵ» абарал гуйдаг урдын заншал бии.     

Һүниин сагта буряадууд hэеы гэрэйнгээ тооные нээжэ, «Долоон үбгэдэй» харагдахада, зальбаржа мүргɵɵд, арсаар утадаг гуримтай байhан гэдэг.

Мүн лэ ангуушад агнуурида гарахынгаа урда тээ урагшатай ба олзотой бусахын тулада «Долоон үбгэдтэ» мүргэжэ гуйдаг hэн ха.  

Монгол литээр hарын 7-ой үдэртэ «Долоон үбгэдтэ» hү, сай, тогооной архи үргэдэг гурим сахигдадаг заншалтай. Мүн лэ тэрэ бүтээлдэ 9 зула, 9 хүжэ, 9 жэмэс, 9 сасали  хэрэглэгдэдэг. 

Буряад-монголой урдын зурхайгаар, «Долоон үбгэд» ододой аймаг, мүнөөнэйхеэр хэлэбэл, бүхы түби дэлхэйн «юрэнхылэгшын» зэргэтэй.

Эгээл һонирхолтойнь, мүнɵɵнэй зарим эрдэмтэдэй hанамжаар,  «Долоон үбгэд» ододой аймагта үндэр хүгжэлтын, ухаатай цивилизациин үүдэн сэлигдэдэг. 

Тэрэнэй хажуугаар урдын сагhаа буряад-монголшууд «Yүрэй солбон», «Алтан гадаhан» гэжэ мүшэдые тахидаг заншалтай байhан.

Мүнɵɵ ородоор «Малая медведица» гээд нэрлэгдэдэг мүшэдэй аймагые урдын буряадууд «Энгэр мүшэн», «Гурбан марал», «Дохюур мүшэд» гээд, элдэб янзаар нэрлэдэг байhан ушартай.  

                     

 «Алтан гадаhан»

Урдын буряадууд үшɵɵ «Алтан гадаhан» гэжэ мүшэндэ шүтэн тахидаг байhан түүхэтэй. Манай элинсэгүүд тус мүшые ондоогоор «Тэнгэриин алтан сэргэ» гээд нэрлэдэг байhан.

Хэзээдэшье hууриhаа хүдэлдэггүй «Алтан гадаhан» бусад мүшэдэй гороолжо тойродог юртэмсын гол түбынь гэжэ урдын сагhаа тоологдодог. Мүн лэ буряад-монголшууд «Алтан гадаhые» нангин шүтɵɵнэй Сүмбэр уулын орьёлынь гээд, шүтэн hүгэдэдэг байhан гэдэг.      

Yшɵɵ тус мүшэн, талын нүүдэлшэдэй шүтөөнөөр,  «Алтан гадаhан» - тэнгэриин нүхэ таглаhан эрдэнитэ шулуун гэжэ тоологдодог. Тэрэниие hууриhаань хүдэлгэбэл, дээдэ түбиhɵɵ асари ехэ уhан урдажа, бүхы дэлхэйе булажа шэнгээхэ гэhэн үгэтэй.    

 «Алтан гадаhан» дээдэ түбиин хойто зүгтэ – хойморто хүдэлэнгүй ялалзадаг. Һэеы гэрэй хойто хоймор талада хүндэтэй айлшадаа hуулгадаг гуримтай. Yргэл мүргэлэй газарай хойто талань нангин газар гэжэ тоологдодог. Дээдэ тэнгэриин хойто зүгтэ элинсэгүүдэй түби оршодог гээд шүтэгдэдэг.     

Сүмбэр уулын орьёлой «Алтан гадаhан» дээдэхи, дундахи ба доодохи гурбан түбинүүдые холбодог гэжэ хэлэгдэдэг. Тэрэнэй нүхɵɵр тус түбинүүдээр аяншалхын замууд оршодог ха. «Алтан гадаhан» - тэнгэриин үүдэн.   

Манай элинсэгүүд hүниин тэнгэридэ одо мүшэдэй ялалзаха сагта «Алтан гадаhан» мүшые тахилгын бүтээлнүүдые үйлэдэдэг байhан гэжэ эли. Хойто зүг руу адис хүжэ ууюулжа, эдеэнэйнгээ дээжэ ба орооhо таряа  үргэдэг, hү, сай, сэржэмээ сүршэдэг hэн ха. «Тэнгэриин алтан сэргэдэ» мүргэжэ, абарал, аршалал үршɵɵхые гуйдаг байhан заншалтай.     

Мүнɵɵнэй эрдэмтэдэй шэнжэлэлгэнүүдээр «Алтан гадаhан» мүшэн наранhаа 120 дахин томо ба 10 000 дахин хүсэтэй элшэ гэрэлтэй гэжэ элирүүлэгдэhэн. Тиигээд наранай элшэнүүд 8 минутын туршада дэлхэйдэ хүрэдэг ха. Харин ехэ холын зайда оршодог «Алтан гадаhанай»  элшэнүүдынь 472 жэлэй туршада манай дэлхэйдэ хүрэдэг гэжэ эли. Тооложо үзэбэл, Х.Колумбын үедэ мүшэнhɵɵ таhаржа гараhан гэрэлнүүдынь мүнɵɵ hаял манай дэлхэйдэ хүрэжэ харагдана.

«Алтан гадаhан» - оршолонто юртэмсын зүрхэн. Бүхы тэнгэриин одо мүшэд, сагууд, агууехэ сансарын үйлэнүүд – булта «Алтан гадаhые» тойрожо эрьелдэдэг.  «Долоон үбгэдшье» «Тэнгэриин сэргые» гороолжо, 28 буудалнуудаа, 12 жэлэй эзэд амитадые ба үдэр hарануудай нэрэнүүдтэй заяануудые  үргɵɵд аяншалдаг. Тэрэ хүдэлɵɵнhɵɵ түби дэлхэйн хүн түрэлтэнэй ажамидарал дулдыдадаг.      

          Агууехэ «Алтан Ордоной» зурхай

Мүн лэ 1241 ондо байгуулагдаhан Монголой Алтан Ордон империдэ зурхай ехэ шухала hуури эзэлдэг байhан түүхэтэй. Тиихэдээ Энэдхэгэй, Түбэдэй хажуугаар Европын арадуудай зурхайн заншалнууд хэрэглэгдэдэг байhан гэжэ эли.

Жэшээнь, Чингис хаанай ехэ хүбүүнэй Джучи хаанай үеын түмэр мүнгэнүүд дээрэ  «харбагша», «янгир ямаан», «загаhад», «арсалан» гэхэ мэтын баруун ороной заншалта тэнгэриин бүhын тэмдэгүүд hиилэгдэнхэй. Тэрэ XIII–XIV зуун жэлнүүдтэ үйлэдбэрилэгдэhэн монгол хаанай мүнгэнүүд манай саг хүрэтэр ерэhэн.        

 

                 Монгол зурхайн абдарhаа

Буряад-монгол зурхайда урдын сагhаа һарын хүдэлɵɵндэ ба хиртэлгэдэ  шухала анхарал табигдадаг байhан ушартай. Нарай үхибүүнэй түрэн мүндэлхэдэ, нэн түрүүн hарын байдал үзэжэ, урдахи хуби заяаень тодорхойлдог гуримтай.

Зурхай хүнэй наhанай, наhа бараhан хойнохи, эмнэлгын гэхэ мэтээр хубаардаг.   

Эмнэлгын зурхайн нэгэ хэды нюусануудтай уншагшадаа танилсуулая!

Зүрхэнэй үбшэн бɵɵриhɵɵ дулдыдадаг. Бɵɵриеэ аргалжа эдэгээхэдэ, зүрхэн hайн болодог.

Yдэр бүри hонгино эдидэг хүнүүд нари үбшэндэ нэрбэгдэдэггүй.   

Хүнэй хүлэй томо хурган соо бүхы бэеын элүүр энхэ үндэhэлдэг. Тиимэhээ үдэр бүри хүлэйнгɵɵ томо хургые спирттэйгээр нюхан эльбэжэ байбал, айхабтар туhатай. 

Монгол hарын 8-да эрэ эмын хурилсаха хорюултай. Эдэ үдэрнүүдтэ ехэнхидээ hарын ба наранай хиртэлгэ тудалдадаг. Тиигээд гэнтэ энэ үдэр эхын умай соо ами оложо түрэhэн үхибүүн ехэ үлбэр үбшэн гү, али гэбэл, муу хуби заяатай байжа болохо.    

Буряад-монгол зурхайгаар хүн үндэhэн арадайнгаа урдын дуунуудые үргэлжэ дууладаг заншалтай байха ёhотой. Урдын дуунуудые дуулахада, хүнэй hүнэhэн бэе шангардаг, таhархай удархайнуудынь залгалдан бүхэжэдэг. «Дуу дуулаха дуратай хүнүүд hалбардаг, харин дурагүй хүнүүд доройтодог» гэhэн урдын hургаал  бии.     

Эртэ урдын сагhаа буряад – монголшууд үхибүүнэй түрүүшын үhэ тайраха хэрэгтэ айхабтар харюусалгатайгаар хандадаг байhан. Заабол модон хайшаар тайрадаг байhан заншалтай. Тиихэдээ хүбүүдэй үһые – баруун талаhаань, басагадайхиие – зүүн талаhаань хайшалжа эхилдэг hэн ха. Юундэб гэхэдэ, бүhэтэй хүнэй баруун талань – «янь», зүүн талань – «инь», харин эхэнэрнүүдэйхи тад hɵɵргɵɵ гэжэ тэмдэглэгдэнэ.