Хорюултай хадань хоргодон шахуу

Харин Совет үедэ эдэ бүгэдые ехээр дуулахашьегүй саг байгаа. Шажан мүргэлэй хэды хорюултай байбашье, арад зон заншалаа алдаагүй. Буряад Уласай 100 жэлэй түүхэдэ өөрын онсо һуури эзэлһэн иимэ үзэгдэлнүүдые даб гээд уһанда хаяжархиха, мартажархиха аргагүйбди. Тиимэһээ тэрэ сагые мүнөөдэр һанамжалнабди.   

Владимир Жамбалович Тулаев, ажалай ветеран:

- Хэдэн жэлдэ Эрхүү хотодо ажаһууһанаа түрэл тоонто нютагаа 1955 ондо бусаһан байнаб. Тиихэдэ 10 наһа хүрөөд ябааб. Сагаан һарын үедэ бидэ хүршэ айлнуудтаа айлшалагша һэмди. Тэрэ сагта байдал үшөө хүндэ байгаа. Нэгэ томо шулуун саахар түмэр халбагаар сохижо буталаад үгэхэ. Гэртээ бариһан 1 хүсөөг хилээмэ абаад, тэһэ баярлахаш даа.

Иимэ орёо байдал 1958-1959 онууд болотор тогтоод байгаа гэжэ һанагшаб. Удаань 1960-аад онуудта байдал һайжаржа эхилээ, хүн зоной эдихэ, ууха юумэниинь элбэгжээ. 

Минии багада хуу барандаа, ехэ багагүй сагаалагша һэн. Архишье ууһан хүнүүд ябагша бэлэй. 50-яад онуудай һүүл багаар магазинда архиин сэн 20-30 түхэриг байгаа гээд, юундэб даа һанаад ябагшаб. Олон гэр бүлэнүүд тогоонойнгоо архи нюусаар нэрэдэг һэн. 1961 оной мүнгэнэй һэлгэлтэ болоходо, архиин сэн 2-3 түхэриг болоо.

 

Софья Будаевна Гундуева, Захааминай аймагай Санага һууринай эгээл үндэр наһатайшуулай нэгэн:

- Хатуу шэрүүн сагта түрэһэн манай үетэн, төөбии таабай, ибии баабай болоһон аха захатан Сагаалганаа нэгэшье мартаагүй. Юумэнэй хэды хоморшье һаань, Сагаан һарын һайндэр тэмдэглэгдэжэл байһан.

Дайнай үедэ, дайнай һүүлээрхи жэлнүүдтэ баруун можо хизаарнуудта улад ямар айдхатайгаар хооһо нойтоор ябаа гээшэб. Манай эндэ хүнүүд тиитэрээ үлдөөгүй. Баян бамбагар нютагнай, байгаалимнай хүн зоноо тэжээһэн гээд һанадагби. Жэмэс, һамар, мандиһан гэхэ мэтэ эндэмнай дүүрэн. Эхэ газарнай манаа абараа. Нэгэшье хүн туранхалжа үхөө гэжэ дуулдаагүй. Хүндэхэн сагшье һаань, яһала сагаалагша һэмди. Нэгэшье хүн бү ерэгты гэжэ хэлэдэггүй һэн. Хэнэйдэ орохобши, ямар айлайхиие тойроод гарахабши гэжэ ойлгоод

ябахаш. Айл бүхэндэ ямар тиимэ ехэ эдеэ хоол байхаб даа. Томо саахар лэ гарташни үгэхэ. Юумэн аймшагтай хомор байгаал даа. Нэгэ дахин тамын оёорто илсагай юумэ хэжэ үгөө. Тэрээнииень амандаа хээд лэ, гаргажархин алдааб. Ганса уһан соо шанагдаад эһэшэһэн үндэгэтэй хартаабха байшоо.

Һургуулида ороод ябахадамнай, Сагаалганай үедэ захиралнай үдэр бүри линейкэ эмхидхэхэ. “Бү найрлагты!” - гэжэ байгаад, тон ехээр хоригшо һэн. Тоо бодолгымнай багша захиралһаа бүри ехээр бидэндэ шангардаг байгаа. Хэн сагаалуулааб, хаана ошоод мүргэбэт гэжэ хүн бүхэнииемнай бодхоогоод асуугша һэн.  Тиихэдэнь заримашуулнай бархиршаха, хэлээдшье үгэгшэд олдошохол даа. 

Бурханаа нэгэшье нюугаагүйбди, тахиһан зандаа тахяад байгаабди. Иибии баабаймнай яагаад сагаалдаг байһанаа минии багада дурсан хөөрэхэдөө: “Бурхан шажан хэзээб даа һөөргөө дэлгэрхэл даа”, - гэжэ ходо хэлэгшэ һэн. Энэ сагтань хүрэжэ ерээд һуунаб даа.

 

Бимба лама Доржиев, Этигэлэй хамба ламын эрдэнитэ мүнхэ бэе сахигша:

- Алишье сагта Сагаалганай һайндэрые угтадаг байгаабди. Зүүн зүгэй арад түмэн хуу һара үдэрөө тооложо һуугаа. Хитадай, Үбэр Монголой, халха-монгол, түбэд литэнүүд нэгэшье тогтоогүй бшуу. Тэндэһээ бидэндэ дамжуулагдажал байһан юм.

Үндэр наһатайшуулнай Сагаан һарынгаа ерэхые мэдээд байгаа гэхэдэ, алдуу болохогүй. Һара нараяа хараад лэ, бүхы үдэрнүүдээ тооложо гаргаад ябадаг байгаа. Одо мүшэдөө баһа хараха. Алтан гадаһые Долоон үбгэдэй тойроод ябадагыень мэдэхэ, али таладань, хэзээ гаранаб гэжэ хараад, сагаа мэдэжэрхихэ. Нараараа багсаагаад һуугша бэлэй.

Эндэмнай буддын шажан 1945 он болотор унтараад байгаа бшуу даа. Ивалгын дасан байгуулагдабашье, Советскэ Союзда шажан мүргэл хорюултай байгаа. КГБ-гэй хүдэлмэрилэгшэд бүхы нютаг нугануудаар тараад, ажалаа ябуулагша бэлэй. Ивалгын дасандашье тиимэ хүнүүд алба хаагша һэн. Теэд тэдэ хэн бэ гэжэ нэгэшье хүн мэдэхэгүй. Ямар авто-унаа дасанда ерээб гээд, Засагай газарта тэрэ дороо дуулдаад байхал даа. Өөһэдөө ноёд нюусаар һүниндөө дасан ерээд, хэрэгээ бүтээгээд ошохо. Үдэртөө тэдэшни дасанда бү ошогты гэжэ хүнүүдые харааха. Нэгэ үедэ пенсидэ гараһан хүн дасан ерэхэ эрхэтэй байгша һэн. Залуушаг хүнүүдэй ерэбэлнь, заал һаа мэдэгдэхэ, колхоз, совхозой суглаанда тэдэниие хараадаг, шүүмжэлэн хэлсэдэг байгаа.

Багшанар дасан ерэхэдээ, баһа зэмэдэ унаха, һурагшадайнгаа түлөө хараалгуулха. Бидэл, дасанда дүтэ Дээдэ Ивалгын үхибүүд лэ, зободог һэмди. Дасан ошоһонойнгоо түлөө һургуулидаа хүл дээрээ зогсохо баатай болодог байгаабди.

Һара урид Сагаалгандаа бэлдэжэ эхилэгшэ һэмди. Газаахи хорёо соогоо хуу юумэеэ сэбэрлэхэ, саһаар хуу хушаха. Үхэр малайнгаа шабааһа хүн зоной харахагүй газарта зөөхэ. Сагаалганай үедэ түлеэ хахалхагүй гэжэ эртээнһээ бэлдээд орхидог байгаабди. Аяар холын Халюутын аршаанһаа мүльһэ зөөжэ бэлдэдэг һэмди.

 

Светлана Алексеевна Ошорова, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй дид-доктор:

- Аргата һууринай түбтэ хүгшэн эжы абадаа үндыгөөб. Минии хүгшэн аба Намдык Этигэевич нютагтаа тон хүндэтэй дайнай ветеран байһан. Олон аха дүүнэрынь ходо орожо, һониноо мэдэлсэжэ ябадаг һэн. Сагаан һарын һайндэртэ эгээл түрүүн манайда ерэдэг заншалтай бэлэй. Тиимэһээ ехэ оролдосотойгоор Сагаалгандаа бэлдэдэг һэмди.

Хуу гэрээ сэбэрлэхэш, угаахаш, аршахаш, пеэшэеэ заал һаа сагаадахаш. Сервант сооһоо бүхы хрустальна, гэрэл аяга шанагаа гаргажа аршадаг һэмди. Мяхаяа бүхэлеэр, бууза, зөөхэйгөө заал һаа бэлдэхэш. Зорюута һээр шанадаг байһанаа һанагшаб.

Унтадаг газартамнай, эгээл саана буланда, Бурхан хадагалаатай байгша һэн. Хүн зондо харуулангүй сэбэрлэжэ аршадаг һэмди. Холо нюулгаатай бурханай дүрэ зурагуудтай 10 гаран танка гаргажа аршаад, үлгэдэг һэмди. Нэгэ томо бурханай хуушан ном һайханаар торгон бүд соо орёолгоотой байгша һэн. Сагаалганай урдахана тэрээнээ гаргадаг байгаабди. Дашанима Дондупович лама ерээд, нюусаар уншадаг һэн.

Сагаалганай үдэр хара үглөөгүүр 5-6 часта бултыемнай бодхоогшо һэн. Үдэрөөрөө ороһон айлшадай һүүлээр аяга угаажал-угаажал байгаабди.

Бидэ, үхибүүд, баһал сагаалдаг байгаабди, холо ошонгүй, ганса хүршэ айлнуудтаа ошодог бэлэйбди. Бууза, банша хэжэ үгэхэдэнь, шэрээ дээрэнь шэхэр, печени байна гү гэжэ ганса хараашалдаг һэмди.