Олон талын абьяастай бэлэй

Һур харбалгын заншалнуудаар Агын дайда баян юм. Эбэр номоор харбаха дүй дүршэлтэй агынхид уласхоорондын дүримүүдээр hур харбалгада бэлэхэнээр дадаhаниинь гайхалгүй. Иимэ мүрысөөнүүдтэ Агын тойрогhоо тон түрүүн Батомунко Цыбенов, Дандар Дансаранов, Доржинима Батоев хабаадаhан байнад.  

Мэдээжэ тамиршадые hурган хүмүүжүүлэгшэ, hур харбалгаар РСФСР-эй габьяата hоригшо, СССР-эй тамирай мастер, Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда хабаадагша, багша, уран зурааша Дандар Дансаранов тухай мүнөөдэр хөөрэхэ хүсэлтэйбди. Тэрэнэй түрэhөөр 100 жэлэй ойн баяр февралиин 23-да тэмдэглэгдэхэнь.

Дандар Дансаранов Могойтын аймагай Ага-Хангилай Хүригшөө гэhэн газарта 1923 ондо Абидын Дансаранай гэр бүлэдэ түрэhэн. Агын дунда hургуулида hураа, тэндэ эдир уран зураашадай кружогто ябадаг байhан. 1940-1941 онуудта тоhон шэрээр зураhан «Голой эрьедэ» ба «Жэбхээhэнэй пейзаж» гэhэн зурагуудынь тойрогой болон можын хүүгэдэй зурагуудай үзэсхэлэнгүүдтэ шангай hууринуудта хүртэhэн ха. Магад, Дандар Дансаранович мэргэжэлтэ уран зурааша болохо байгаа. Теэд хуби заяандань дайн оролсоол даа.

Арбан юhэтэй хүбүүн дайнда мордоо. Сталинградай байлдаанда хабаадагша. Дайшалхы замайнгаа эхин тухай өөрөө иигэжэ бэшэhэн байна: «1942 оной февралиин 28-да Улаан Армиин сэрэгтэ татагдаад, Улаан-Үдэ хотын ябаган сэрэгэй училищи эльгээгдээб. Зургаа hара болоод, Сталинград хамгаалгада эльгээгдээбди. Сталинградые урда талаhаань хамгаалжа байhан генерал Коневой хүтэлбэрилhэн 64-дэхи армиин 100-гаад сэрэгшэдтэй автоматна ротодо тудаа hэм. Сталинград шадар немецүүдые хүреэлэлгын олон үдэрэй байлдаануудта хабаадажа, ротын 100 хүнhөө оройдоол 16-иинь амиды үлөөбди…».

Дандар Дансарановичай дайшалхы зам уташье, хүндэшье байгаа: Сталинградай байлдаан, Днепр мүрэн гаталалга, Баруун Украина, Карпадай хаданууд… Бүхы Европо гаталаад, Берлин хүрэhэн намтартай. Эхэ ороноо хамгаалгын байлдаануудта эрэлхэг зориг болон баатаршалга гаргаhанай түлөө “Сталинград аршалһанай түлөө”, “Шэн зоригой түлөө”, «Дайшалхы габьяагай түлөө», «1941-1945 онуудай Агууехэ Эсэгын дайнда Германиие илаһанай түлөө” медальнуудаар шагнагдаhан байна. Гэртээ 1947 оной февральда бусаа.

Дайнhаа бусаhан нютаг хүбүүмнай Агын 1-дэхи, Зугаалайн, Ага-Хангилай hургуулинуудта зурагай болон черчениин багшаар ажаллаа. Уран гартай, нарин дархан гэжэ сууда гараhан хүн байха. Тэрэнэй хэжэ шадахагүй юумэн гэжэ огто үгы. Гоё hайханаар зурадаг, модоор, түмэрөөршье элдэб бүтээлнүүдые урладаг алтан гартай хүн гээд, нютагтаа суурхаhан. 1953 ондо «Хонишоной портрет» ба «Үбhэ хуряалга» гэhэн зурагуудынь һайн дуранай уран зураашадай бүхэсоюзна үзэсхэлэндэ дэлгээгдэhэн гээшэ. Басаганай заhалай ханза бүтээжэ, тэрэнээ уран гоёор шэрдэжэ, нюдэнэй хужар болгодог байгаа бшуу.

Тиигэбэшье нэн түрүүн  hур харбалгаар hонирходог хүн байгаа, Үбэр Байгал дотор hур харбалга хүгжөөлгэдэ оруулhан хубитань тусгаар ехэ. Өөрөө эбэр номо дархалжа hураа. Зүдхэлиин номшо Эрхэтуев (Одхон) Дондог, Сахюуртын дархан Дагба-Жалсан Чимитов гэгшэд номо урлаха нюусаараа хубаалдажа, тэрэниие дардам харгыдань гаргалсаhан гээшэ. Тиихэдэ «Черная стрела» гэжэ кино буулгахадаа, режиссёр Сергей Тарасов Москваhаа Ага-Хангил нютаг ерэжэ, Дандар ахада англи номо һурша хүүлэhэн юм. Классическа номошье заhабарилдаг байгаа.

 1957 ондо Москвада VII Бүхэдэлхэйн залуушуулай ба оюутадай фестивалиин үедэ буряад үндэhэн дүримүүдээр hур харбалгын жэшээтэ харалгада Агын тамиршад, тэрэ тоодо Дандар Дансаранов хабаадаhан түүхэтэй. Тэндэhээ тэрэ түмэр номотой бусаа. Тэрэ номонь Агада мэргэжэлтэ hур харбалгын хүгжэлтэдэ түлхисэ үгэhэн гэхэдэ, алдуугүй. Энэ номотоёо Дандар Дансаранович 1966 ондо СССР-эй чемпионадта хабаадаха аргатай болоо бшуу. Тиигэжэ мүнөө үеын номонууд хэрэгтэйл байна гэжэ Агын hуршад мэдэрhэн ха. Жэл болоод, нютагайнь баhал мэдээжэ hуршан, hоригшо Бальжир Норбоев Львов хото ошожо, гурбан номо асарhан байна. Тэдэ номонуудынь үе-үе болоод лэ эбдэрхэ, тиихэдэнь алтан гартай дархан Дандар Дансаранов үсэд нэтэрүүгээр оролдожо, заhаад лэ орхихо. 

Уран гартан ходо сүлөөгүй байха: дархалха, заhабарилха, мүрысөөнүүдтэ хабаадаха… 1964 оной июль hарада Монгол - Ага-Хангил гэhэн hур харбалгаар уулзалга болоо, тэндэ урагша талаан ага-хангилайхидай талада байhан ха. Илангаяа Дандар Дансаранов мэргэнээр харбажа, уулзалгын абарга болоhон солотой.

Тэбхэр 50 жэлэй саада тээ, аяар холын 1973 ондо, Ага тосхондо үнгэрhэн hур харбалгаар РСФСР-эй чемпионадта хабаадаа. Тэрэ үедэ Дандар Дансаранович Улаан-Үдэдэ Буряад Уласай hуршадые hорижо байhан намтартай. Хубиин мүрысөөндэ тэрэ 2212 очко абажа, 2-дохи hуури эзэлээ. Урда тээнь дүү нүхэрынь, 2280 очко абаhан Дашинима Норбоев анха түрүүшынхиеэ РСФСР-эй абарга мэргэнэй нэрэ зэргэдэ хүртэhэн байна. Буряад оронойхин москвагайхидые булижа, 2-дохи hуурида гараа. Харин 1973 оной Шэтэ можынхид РСФСР-эй чемпионууд болоhон юм.

Дандар Дансаранович олон тоото суута тамиршадые бэлдээ. Шабинарайнь список СССР-эй абарга мэргэн, уласхоорондын классай тамирай мастер Галина Архипова оройлно. Үндэр амжалтануудые СССР-эй тамирай мастер Цыпыл Батоев, тамирай мастер Ц.С.Цымпилова, Россиин тамирай мастер Дулма Санжимитупова, уласхоорондын классай тамирай мастер, Россиин 17 удаа абарга Цыбегмит Бумбошкина, тамирай мастернууд Дмитрий Дансаранов, Анатолий Жугдуров болон бусад туйлаhан гээшэ.

Хандама Балдановна нүхэртэеэ Д.Д.Дансаранов 10 хүүгэдые үндылгэhэн. Нүхэрынь олон жэлдэ колхозой клубые даагшаар хүдэлhэн, ехэ зохёохы эрмэлзэлтэй хүн, уран шүлэг зохёодог байгаа. Александр, Анатолий, Виталий, Дмитрий, Булат, Дымбрыл хүбүүдынь булта hур харбадаг эдитэй, амжалташье туйладаг.

Дандар Дансаранович 83 наhатайдаа хада гэртээ морилhон байна. Алдар нэрыень мүнхэлжэ, түрэл «Победа» колхозынь hур харбалгаар Дандар Дансарановай нэрэмжэтэ тусхай шан тогтоонхой. 1990 оной февраль hарада энэ шанда хүртэхын түлөө буряад дүримөөр hур харбалгын мүрысөөн Ага-Хангилда түрүүшынхиеэ үнгэргэгдөө бэлэй. Саашадаа энэ мүрысөөн заншалта болоhон.

Үбэр Байгалда уласхоорондын дүримүүдээр hур харбалгада hуури табигшадай нэгэн Дандар Дансарановай нэрэ хизаарай түүхэдэ бэшэгдэнхэй даа, олон тоото шабинарынь хэрэгыень үргэлжэлүүлhээр.

Дарима Базарова,

Ц. Жамцараногой нэрэмжэтэ Агын Буряадай тойрогой номой сангай

мэдээсэлэй таhагай ахамад библиотекарь