Ерээдүйгөө үзэхэ урданай гуримуудһаа

СЭСЭН МЭРГЭН ШАГАЙНУУД

Урдань Сагаалганай түрүүшын үдэрнүүдтэ буряад – монголшуудай гэр бүхэндэ хүгшэн залуугүй бүлын гэшүүд булта шагай наададаг гуримтай байhан. Тэрэнь зол жаргал уряалдаг хүсэтэй бүтээлэй тоодо шүтэгдэдэг hэн ха. Тэрэнэй хажуугаар шагайгаар үзэл үзэдэг байhан түүхэтэй.   

 Манай үбгэ эсэгэнэр шагайнуудаа элдэб үнгɵɵр будажа шэмэглэдэг, анда нүхэд болоhон ушараар андалдадаг, наадажа мүрысэдэг ба   үзэл үзэжэ, ерээдүйгɵɵ мэдэдэг, хүсэhэн хэрэгүүдэйнгээ урагшатайгаар бэелүүлэгдэхэ гү, али бүтэсэгүй байха тухай тодорхойлдог байhан заншалтай.

Ород арад  хаартаар наададаг ба үзэл үзэдэг урдын заншалтай. Харин  талын нүүдэлшэд шагайгаар наададаг, үзэл үзэдэг, үшɵɵ буян хэшэг далгалхын бүтээл үйлэдэдэг түүхэтэй.                     

Шагайгаар үзэл үзэдэг элдэб олон аргануудай дунда иимэ арга эгээл дэлгэрэнхэй байhан. Альгандаа дүрбэн шагай абаад, тэдээндээ hанаhан хүсэл зорилго тушаагаа шэбэнэжэ хэлээд, шэдэжэ үзэхэ хэрэгтэй. Тиигээд  шагайнуудай ямар талаараа дээшээ хаража унаhанhаа дүнгүүдынь тайлбарилагдадаг. Бүмбэгэр талатай - морин ба хонин -  hайн тэмдэг гэжэ тоологдодог. Харин хонхойhон – ямаан ба үхэр - урагшагүй байдал харуулна.  

Шэдүүлhэн шагайнууд элдэб олон янзаар унажа хэбтэдэг ушартай. Тайлбаринь иимэ:

1)      Дүрбэн морид унабал, эгээл эрхим;

2)      Дүрбэн үхэр – hанаhан хэрэг бүтэхэ;        

3)      Дүрбэн хонид – амжалта, туйлалта;

4)      Дүрбэн ямаад – бусадта муу, хорлол;

5)      Гурбан морин ба нэгэ үхэр – харгы замда гаража ба бусажа байхаш (аяншалганууд, командировконууд);

6)      Гурбан морин ба нэгэ хонин – ажал хэрэгтэ hаад хаалта ушаралдахагүй;

7)      Гурбан морин ба нэгэ ямаан – бүхы юумэн эрхим hайн;     

8)      Хоёр морин, нэгэ үхэр, нэгэ хонин – hайн тэмдэг;

9)      Хоёр морин, нэгэ үхэр, нэгэ ямаан – бүхы юумэн hайн байха;

10)    Хоёр морин, хоёр үхэр – hанаhан түсэб хэрэгүүд бэелүүлэгдэхэ;

11)    Хоёр морин, хоёр хонин – hанаhан түсэб хэрэгүүд  бэелүүлэгдэхэ;

12)    Хоёр морин, хоёр ямаан – бага зэргын hаад ушаралдаха;

13)    Нэгэ морин, гурбан үхэр – удаанай зол жаргал;

14)    Нэгэ морин, гурбан хонин – hанаhан хүсэлшни хармаан соошни ороод байна;

15)    Нэгэ морин, гурбан ямаад – хүнүүд шамайе магтаха, теэд тэрэнь шамда хорлолтой;

16)    Нэгэ морин, хоёр үхэр, нэгэ хонин – нангин юумэнэй доромжолго болохо;

17)    Нэгэ морин, нэгэ үхэр, хоёр хонин – шинии хүсэhэн юумэн ондоо хүндэ үгтэхэ;  

18)    Нэгэ морин, нэгэ үхэр, хоёр ямаан – ута наhанай, удаан жаргалай тэмдэг;

19)    Нэгэ морин, хоёр хонин, нэгэ ямаан – хүсэл зорилго бэелүүлэгдэхэ, хажуу талаhаа туhаламжагүйгɵɵр;

20)    Нэгэ морин, хоёр үхэр, нэгэ ямаан – hайн hонин дуулдаха;

21)    Нэгэ морин, нэгэ үхэр, нэгэ хонин, нэгэ ямаан (дүрбэн бэрхэ) – эрхимэй эрхим тэмдэг; амжалта туйлалтанууд уряална;

22)    Нэгэ морин, хоёр үхэр, нэгэ хонин – hанаhан хэрэг бүтэхэ гэжэ этигэлгүй;

23)    Нэгэ морин, хоёр үхэр, нэгэ хонин – хармаан соотнай ороод байгаашье hаа, ехэ hэжэгтэй;

24)    Нэгэ үхэр, гурбан ямаад – хэн бэ даа хажуу талаhаа оролсоно; 

25)    Гурбан хонин, нэгэ ямаан – hайн талатай;

26)    Хоёр хонин, хонин, ямаан – hанаhан хэрэг бүтэхэ;

27)    Нэгэ хонин, гурбан ямаан – hанаhан хэрэг бүтэхэгүй, хүлисɵɵрэйт!

                             

                              ТАШУУРАЙ АЙЛАДХАЛ   

Урдын буряад – монголшууд түмэрɵɵр үзэл үзэдэг заншалтай байhан. Жэшээнь, хүндɵɵр үбшэлhэн үхибүүнэй, бүдүүн хүнэй унтаха үедэнь толгойнь хажууда аягатай уhан соо мориной үhэ табяад, дээрэhээнь хайлуулhан туулган түмэр юулэжэ харадаг hэн ха. Тиихэдэнь хорлол хараал үйлэдэhэн хүнэй гү, али гэбэл, үбшэнэй бусад шалтагаануудай  дүрсэнүүд түмэр дээрэ эли тодоор гаража үзэгдэдэг байhан гэдэг.

Нүүдэлшэдэй тус үзэл үзэлгын арга  шубуун дэн уhа руу хайлуулжа юулэдэг ород арадай аргатай адли гэдэг. Тиигэбэшье, ородhоо халан абтаагүй, харин үни урдын сагhаа хэрэглэгдэдэг ɵɵрын үндэhэн заншалта арга гэжэ тэмдэглэгдэдэг.     

Зарим үзэлшэд ташуураа хоёр хурганайнгаа дунда барижа эрьелдүүлхэ үедɵɵ  гайхамшагтай мэргэнээр айладхадаг ушарнууд арадай дурасхаалда мүр сараа үлɵɵhэн.

Yшɵɵ носожо байhан галай түүдэг руу шара тоhо гү, али гэбэл, ямар нэгэн амитанай ɵɵхэ шэдэжэ, урдахи байдалаа тодорхойлхые оролдодог байгаа. Хэрбэеэ галынь hаруул ялагар зандаа нособол – hайн тэмдэг, харин хара утаа хаяад, балайртабал – муу тэмдэг гэhэн тайлбаритай.

Ямаршье зэмсэг хэрэгсээнгүй, миин хүнэй нюдэ руу сэхэ шагаагаад, урдахи хуби заяан тушаань гү,али гэбэл, буухаяа байhан ехэ hалхи шуурган, үбшэ зоболон, зол жаргал тушаа, мүрысɵɵндэ ямар мориной түрүүлхэ, ямар бүхын илаха тухай алдуугүй сэсэнээр айладхадаг үзэлшэд хүндэтэй байhан.    

Yшɵɵ шулуунуудаар үзэл үзэдэг байhан заншалтай. Тэрээн сооhоо 41 монсогорхон шулуунуудые хэрэглэhэн үзэл зоной дунда эгээл таранги hэн ха. 

                        

                             YТЭ ХОРХОЙ, ШОРГООЛЗОН?                          

Манай үбгэ эсэгэнэр гэрэй буусын hуури табиха газарта онсо анхарал хандуулдаг байhан гэжэ эли. Тиихэдээ үзэл үзүүлхын хажуугаар эхэ – байгаалитай, газарай эзэд сабдагуудтай «хэлсээ баталдаг» hэн ха. Һэеы гэрээ табихаяа hанаhан газартаа томо шулуу асаржа орхидог гуримтай байгаа. Нэгэ хэды сагай үнгэрhэн хойно тэрэ шулуугаа бодхоожо хараха. Хэрбэеэ тэндэнь үтэ хорхойн үдɵɵд байбал – муу газар, харин шоргоолзодой байбал – ехэ hайн байрын газар гэжэ тоологдодог байhан заншалтай. Шоргоолзоной байрлаhан газарта хүншье, малшье олоороо үдэхэ гэhэн тэмдэгтэй.

Yшɵɵ hүхэ шэдэдэг гурим байhан: хэрбэеэ тэрэнь эритэ талаараа газар руу шаагдаад унабал – гэр барихада hайн, үгы гэбэл, ондоо газар шэлэдэг hэн ха.

Мүн лэ мориной туруугаараа газар малтажа тиирэhэн газарта гэрэй бууса табигдадаг гуримтай байhан.

                                        Нялхын hүлдэ дуудажа

Манай элинсэгүүдэй олон үзэл үзэлгэнүүд үхибүүдтэй холбоотой. «Нялхые  даллаха» гэhэн үхибүүдэй hүлдэ дуудадаг бүтээл дасангуудта лама санаартан гүйсэдхэдэг байhан гэжэ эли.     

Хэрбэеэ нарайлха эхэнэрэй нюур шарайнь үнгэтэ толбонуудаар хушагдабал, хүбүүн үри түрэхэ, харин нюурайнь арhанай хубилаагүй hаа, басаган гараха гэhэн тэмдэгтэй.     

Мүн лэ ерээдүйн эжын гэдэhэниинь бэеынь доогуур аад, томо түхэлтэй hаа, басаган гараха, харин гэдэhэниинь дээгүүр аад, хоншогорхон бишыхан түхэлтэй байбал, хүбүүнэй түрэн мүндэлхын шэнжэ гэдэг.       

Yшɵɵ нарайлха эхэнэр амтатай эдеэндэ дуратай болоо hаа, басагатай болохо, харин гашуун ба дабhатай эдеэндэ татажа эхилбэл, хүбүүтэй болохын тэмдэг гэhэн удхатай.   

Ерээдүйн эжынэр илангаяа анхаралтайгаар зүүдэеэ манадаг байhан. Хэрбэеэ могой хаража, али гэбэл, хутага оложо зүүдэлбэл, хүбүүтэй болохын тэмдэг гэжэ тоологдодог.