Үльгэршэн ба уран зохёолшо

Солото уран зохёолшо тухай hанаандаа дурсаха зуураа тэрэнэй тоонто ню­таг Хурсанга, Үнгын голой үзэсхэлэн байгаалиин хээ зураг нюдэндэм дахин хараг­дахадал гэбэ. 1980-яад онуу­дай эхеэр тэрэ үедэ Нүхэдэй аймагай бүридэлдэ ородог байhан Хурсанга нютагhаа 9 модо газарта оршодог Тан­гад hууринда гурбан жэл соо багшалаа hэмди.

Тангадай зон Хурсан­гын hургуули тухай иигэжэ хөөрэдэг байгаа. Хаанта за­сагай үедэ Тангадта полити­ческэ шалтагаанаар эрхэеэ хаhагдаhан зониие дам саашань эльгээхэ (пересыльная) түрмэ байдаг hэн. Энэ түрмэ­дэ нэгэ hүни И.Сталин хоно­жо гараhан тухай хэлсэдэг бэлэй. Түрмын байшаниие Совет үедэ задалаад, Хур­сангада hургуулиин байшан болгожорхиhон юм.

Хубисхалhаа урид Хур­сангада hургуули үгы, яба­ган багшанар айлhаа айлда субажа, хүүгэдые hургадаг байгаа. Эдэ багшанарай нэ­гэн Валентин Вампилов, ерээдүйн суута драматург Александр Вампиловай эсэ­гэ, тэрэ жэлнүүдтэ нютагай багашуулые уншажа, бэшэжэ hургадаг hэн. Магад, бишы­хан Африкан мэдээжэ багша, Үнгын болон Алайр голдо гэ­гээрэлэй ажал ябуулагша Ва­лентин Вампиловhаа хэшээл абаhан байжа болоо.

Хурсангын зон суута уран зохёолшо Африкан Бальбу­ровтай нэгэ тоонтотой бай­hаараа омогорхохоhоо гад­на, элитэ үльгэршэн Бажей Жатухаевай нэрые хүндэтэй­гөөр дурдадаг юм. Африкан Бальбуров суута гэсэршэн тухай иигэжэ дурсаhан юм: «Тангадай булсоведэй Хайтаг буусада, Хурсангаhаа 3 модо болохо газарта, суута үльгэр­шэн Бажей Егорович Жатуха­ев 1891 ондо түрэhэн байна. Манай гэртэ үльгэршэнэй ерэхэдэ, үни хүлеэгдэhэн ба­яртай найр наадан шэнги угтадаг байгаа. Хуушарhан арhан гадартай олбог дээрэ дабшалан hуугаад, Бажей ахай хонгёо hайхан хоо­лойгоор «Абай Гэсэрые» түүрээдэг бэлэй. Гайхамшаг хурса hонор ухаатай энэ хүн суута үль­гэрэй 24 мянган шүлэглэмэл мүрнүүдые hанаандаа хадуугаад ябаа ха юм. Гад­на «Гэсэр» өөрын түхэл маягаар түүрээдэг, дуулан татаад гүйсэдхэдэг бэлэй. Соно­сожо байхада, жэгтэй hонин бэлэй, тиигэжэ би бүри багаhаань арадай уран үгын да­лай соо тамаржа, эди шэдитэ, онтохоной оршон байдалда орошоод, гайхамаар ой мо­дон соогуур, захагүй үргэн гол уhан дээгүүр аяншалжа, тэнгэри тулама хада уулануу­дые аладлан гаража байhан мэтэ болодог hэмби…» (А. Бальбуров. Двенадцать моих драгоценностей. – М., 1975. – 9,35 н.).

А.Бальбуров эдир багаhаань хүдэлмэрилжэ эхилээ. 13 наhандаа, 1932 ондо Улаан-Үдын паровоз-вагон бүтээхэ заводой ФЗУ-да ороод, ажал­лажа байха зуураа үдэшэниинь hурадаг hэн. Заво­дой «Буряадай гигант» гэhэн олон хэhэгтэй сониндо ста­тьянуудые бэшэжэ туршадаг бэлэй. «Бурят-Монгольская правда», «Бурят-Монголь­ский комсомолец» (1938-1939) сонинуудта, түбэй «Правда» сониной корреспондентээр 1944-1949 онуудта хүдэлөө.

1940 ондо нютагаа ерээд, Бажей Жатухаевhаа «Абай Гэсэр» үльгэрэй түрүүшын хоёр hалаа, 2800 мүр бэшэжэ абаhан юм. Жэл үнгэрхэдэ, С.П.Балдаев энэ үльгэрэй 3-дахи hалаа бэшэжэ абаа. Россиин Эрдэмэй Академиин Сибириин отделениин Буряадай таhагай гар бэшэмэлнүүдэй жасада ха­дагаламжада байдаг А.Баль­буровай бэшэжэ абаhан үль­гэрэй hалаануудые hүүлдэ Н.Балдано «Гэсэрэй» суглуу­лагдамал вариант зохёохо­доо хэрэглэhэн түүхэтэй.

1938 он Африкан Бальбу­ровай зохёохы замайнь эхин гэжэ тоологдодог юм. Тэрэ жэл «Үнгэрhэн жэрхэмшэг­тэ байдал тухай дуун» гэhэн нэрэтэй түрүүшын багахан новеллэ ород хэлэн дээрэ хэблүүлhэн байна. Хэдэн иимэл түхэл шэнжэтэй зохёолнуудаа «Новеллэнүүд» гэhэн гаршагтай ном болго­жо бүридхэhэн юм.

А.А.Бальбуров 1941 онhоо 1943 он болотор Улаан Ар­мида алба хээ. Сэрэгhээ та­бигдаhанай hүүлээр эрдэм шэнжэлэгшын, сурбалжалаг­шын, уран зохёолшын ажал­да наhаяа зорюулаа.

Харин Бажей Жатуха­ев 1932 ондо, ЛВРЗ барил­гын үедэ Улаан-Үдэ ерээд, энэ заводой хүдэлмэришэн боложо, ниислэлдэ hуури­жаhан юм. 80 жэлэй саана, 1943 ондо, Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай эгээл hүрөөтэй Сталингра­дай түлөө байлдаануудай үеэр засаг түрые хүтэлбэ­рилэгшэд буряад арадай гайхамшаг баялиг болохо үльгэрэй баатарнуудай шэн зоригтой дүрэдэ хандажа, зоной hүр hүлдэ үргэхэ гэжэ шиидэhэн юм. Үльгэршэд А.Тороев, П.Дмитриев, П.Ту­шемилов, М.Алсыев, Б.Жату­хаев гэгшэд ЛВРЗ-гэй Соё­лой байшан соо мунгалгын (дуу буляалдаанай) нааданда хабаадажа, үльгэр, домогуу­дые түүрээhэн габьяатай.

Бажей Жатухаев үльгэр болон онтохонуудhаа гадна дуунуудые зохёодог байгаа. Дайнай үедэ «Генерал Бал­дынов тухай дуун», «Снай­пер Тулаев», «Полковник Борсоев» гэhэн дуунуудые мүндэлүүлhэн юм. Тэрэнэй зохёоhон дуунуудай нэгэн:

Сагаан сэсэг ургажа,

Сарюун дэлхэй зохёобо.

Совет хуули боложо,

Буряад зониие hайдуулба.

Холбоо сэсэг ургажа,

Халуун дэлхэй зохёобо.

Коммунис хуули боложо,

Хамаг зониие hайдуулба.

Суута гэсэршэн Бажей Егорович Жатухаев үндэр наhа эдлэжэ, 1983 ондо, 92-тойдоо түрэлөө урилаа hэн. Буряадай арадай уран зохёолшо, Буряад Уласай шангай лауреат Африкан Ан­дреевич Бальбуров 61 наhан дээрээ хүндэ үбшэнhөө бо­ложо, алтан дэлхэйтэеэ хаха­саа бэлэй.

Харин тэрэнэй нэрэтэ үй­лсэ ЛВРЗ-гэй Соёлой ордон тээшэ тэгүүлhэн мэтэ, тээ до­рохоно оршодог hаяар шэнэ­лэгдэн шэмэглэгдэhэн Алдар Солын талмайда хүрэнэ. Ба­жей Жатухаевай гэсэршэнэй нэрэ солые арад түмэндэ мэдүүлhэн гайхамшаг үйлэ хэрэгэй гэршэ болоhон энэ ордон баhал hэльбэн шэнэ­лэгдэхээр хараалагданхай.

Иигэжэ Үнгын голдо урган тэнжэhэн, тоонто дайдынгаа солыень холуур суурхуулhан алдарта хүбүүдэй нэрэ hүлдэ Улаан-Үдын энэ үнсэгтэ хүн­дэтэйгээр мүнхэрбэ.