Буряад-монгол эжынэр

Манай элинсэгүүдэй заншалаар олон хүбүүдые түрэhэн эжынэр ямаршье бузар буртаггүй, дээдын табисуурай гэжэ тоологдодог hэн ха. Тэдэнэр суглаа хуралдаануудта ба найр наадануудай үедэ бүhэтэй зонhоо дээгүүр, отог угай аха захатантай зэргэлэн, шэрээдэ hууха   эрхэтэй юм. Монголдо олон хүбүүдые түрэhэн эжынэртэ “Дархан бэри” гэжэ медаль зүүлгэдэг заншал бии. Тиимэ заншалые манай Буряад орондо нэбтэрүүлбэл, ехэ дэмбэрэлтэй хэрэг бүтэхэ ушартай.    

Эгээл баян хубсаhатай

Хүн түрэлтэнэй бүхы яhатан сооhоо монгол туургата арадууд эгээл шанга  бүхэригүүд, эгээл урдын соёл түүхэтэй ба эгээл элбэг ба баян үндэhэн хубсаhатай гэжэ тэмдэглэгдэдэг. Мүнɵɵнэй үндэр моодын мэргэжэлтэдые монгол туургата арадуудай үндэhэн заншалта хубсаhан гайхуулан hаргаадаг гэжэ эли.   

Yшɵɵ дэлхэйн арадуудай эхэнэрнүүдтэй сасуулбал, монгол эхэнэрнүүд баhал хэды доромжолуулhан байдалтайшье hаа, бултанhаа ехэ эрхэ сүлɵɵтэй байhан түүхэтэй. Дундахи зуун жэлнүүдтэ Монголой армида эхэнэр сэрэгшэд эрэлхэгээр байлдаануудта хабаададаг байhан гэжэ эли.  

 Эзэн эхэнэрэй hэеы гэрэй эхэнэрэй талада - үүдэнэй зүүн талада гуламтаhаа сааша орон дээрээ hуухадань, хэншье тэрээндэ гар хүрэхэ эрхэгүй гэhэн заншал жэншэдгүй сахигдадаг байhан. Дам саашаа ɵɵрынгɵɵ эрхэтэ буланда hууhан эхэнэр ехээр уурлабал, хажуудань хэбтэhэн аргалаар, түлеэгээр гү, али гэбэл, ямар нэгэн ондоо хэрэгсэлээр хүн руу шэдэбэл, тэрэнь урдаhаань шэдэхэ, шааха, альгадаха яашье эрхэгүй байhан. Тиигээд уданшьегүй тэрэ эхэнэрэй «хуулита» hууриhаа гаража, hэеы гэрэй ондоо талада гэшхэхэдэ, гомдогшо хүн харюугаа абаха аргатай байгаа.              

Бэриин эрхэ

Һая бууhан бэри илангаяа түрүүшын нэгэ-хэды жэлнүүдэй туршада ямаршье ɵɵрын эрхэ сүлɵɵгүй, үбгэнэйнгɵɵ ба хадамуудай мэдэл доро байдаг байhан гэжэ эли. Айлай бэри олон тоото хорюулнуудай хажуугаар олон үгэнүүдые абяалжа дуугарха эрхэгүй hэн ха. Жэшээнь, тулга, Мухарсагаан, хэшэг, хабшуур, хара морин, hайн даа, баталаад уя, гара, гал, нооhон, гэрэл, зам, үлзы, түмэр г.м. үгэнүүдые бэриин аманhаа дуулдаха ёhогүй байгаа. Хорюултай үгэнүүдые удхаарнь дүтэрхы үгэнүүдээр hэлгэхэ баатай һэн. 

Нэгэ айлай бэриин хадамуудтаа: «Голой эрьедэ, модон доро,  хараhаар байтарни, шоно нэгэ хуса хониие барижа эдеэ», - гэжэ олон үгэнүүдые hэлгэжэ дуулгахын тулада иигэжэ үгүүлhэн тушаа хэлэгдэдэг:

- Урасхалай (голой) эрьедэ ургамалай (модоной) улада (доро) хурса шүдэтэй янгир шэнги амитан (шоно)  маарадагуудай түрүүе (хуса хониие) залгяа».           

Урдань манай элинсэгүүд басаганайнгаа хадамда гарахада, гэр гуламтынгаа бүхы хэшэгые абаад ошохогүйнь тулада тусхай бүтээл гүйсэдхэдэг заншалтай байhан. Тэрэнэй тулада басаганайнгаа урдаhаа  хүнэгтэй hү барижа гараад, «Хурай!», «Хурай!» гэжэ хуурайлан,   ɵɵhэдынгɵɵ зүг руу далладаг hэн ха.

Залуушуулай шэнэ hэеы гэрэй газаа мориной шэнэ сэргые заабол эд зɵɵреэр баян ба олон үхибүүдтэй бүhэтэй хүн бодхоохо ёhотой байhан заншалтай.   

Yхибүүнэй үлгы 

Yхибүүнэй үлгые заабол  hэеы гэрэй дээдэ ханаhаа үлгэдэг гуримтай байhан. Тиихэдээ газарта табихань хорюултай, ада баршад эзэмдэхэ гэһэн үгэтэй ха. Yлгы дээрэ hэеыгээр урлаhан үхибүүнэй түрэhэн жэлэй амитанай дүрсэ, «Бүнд Хорло» гэhэн буддын шажанай hахюуhан г.м. үлгэдэг байгаа.   

Хэрбэеэ энээнhээ урагша тус бүлэдэ үхибүүд тогтодоггүй, нарайгаар наhа барадаг байбал, үшɵɵ олон аршалалгын тусхай сахюусанууд үлгэгдэдэг hэн гэдэг. Жэшээнь, мориной дэлhээр томоhон аргамжаар hэеы гэрээ тойруулжа уяад, тэрээндээ хонхонуудые үлгэхэ. Тэрэнь бусад хариин хүнүүдтэ гэртэ орохонь хорюултай гэhэн тэмдэг. Yшɵɵ элүүр энхэ олон үхибүүдтэй айлнуудаар суглуулhан бүдэй ба арhанай 100 үртэhɵɵр нялха үхибүүндэ самса, малгай оёжо үмдэхүүлдэг, шэрдэг, хүнжэл оёдог байhан. Иимэ заншал мүнɵɵшье хүрэтэр дэлхэйн олон арадуудай заншалаар хүсэтэй сахюусан гэжэ тоологдодог, үргэнɵɵр  сахидаг гэжэ эли. Нэгэ самса, тэрлигтэ 100 үртэhэн орохо ёhотой гэдэг. Тиихэдээ нарай үхибүүнhээ гадуур, хадамда ошоhон басаганай заhалай хүнжэл, дэрэ г.м. золтой жаргалтай олон бүлэнүүдээр суглуулhан 100 янзын үртэhɵɵр оёхо хэрэгтэй гэжэ хэлэгдэнэ.           

Yшɵɵ урдын буряад-монголшууд нарай үхибүүе нэрээрнь нэрлэхэгүй гэжэ оролдодог байhан. Али гэбэл, хүнэй бэшэ, харин ямар нэгэн хэрэгсэлэй (хоргооhон, хулганаан, тонтогоол г.м.) нэрэнүүдые үгэжэ, альбан шүдхэрэй хорлолhоо абархые оролдодог hэн гэжэ мэдээжэ.

Талын нүүдэлшэд үхибүүдээ үнэнхэ зүрхэнhɵɵ эльгэлэн ɵɵгшɵɵдэгшье hаа, шангаар  магтажа эрхэлүүлдэггүй гурим ехэ наринаар сахидаг байhан гэжэ мэдээжэ. Бусадай ехээр магтабал, сээрлэдэг, утадаг ба аршаандадаг, маани тарняар арюудхадаг hэн ха.

Түрүүшын үhэн

Буряад-монголшуудай заншалаар бусадай эд зɵɵриие, үхибүүдые, байра байдалыень үргэлжэ  үлүү ехээр, «тэнгэридэ хүрэтэр»  гоёшоон магтажа ябадаг хүнүүд «сагаан хэлэ аманай бузартай», харин хамагые  хододоо муушалан хараадаг хүнүүд «хара хэлэ аманай бузартай» гэжэ мүнɵɵшье тоологдодог ушартай.

Yшɵɵ зонхилогшо хаануудай, үндэр түрэлтэ ноёд сайдуудай, нангин уула хадануудай нэрэнүүдые нэрлэхэеэ сээрлэдэг байhан гуримтай.    

Yхибүүнэй түрүүшын үhые түрүүшын тэрлигэйнь заха соо оёжо хадагалдаг  заншалтай байhан. Тиигээд тэрлигэйнь хуушаржа таhархада, захыень хангилжа, досоохи үhыень абаад, ханза соо гамтайгаар хадагалдаг байhан гуримтай.       

Урдын буряадууд  мүн лэ бүдүүн зоной үhые тайрахадаа, миин хаядаггүй, харин заабол галда шатаадаг, али гэбэл, газарта буладаг байhан. Юундэб гэхэдэ, хүнэй үhэн соо ами наhанайнь hүлдэ оршодог, тэрээгээрнь муу хүнүүд хорложо болохо гэhэн үгэтэй.

Шолмосой толгойн оройн үhэндэ бүхы эди шэдинь оршодог, тэрээнииень эзэмдэн абажа шадаhан хүн шолмосые мэдэлдээ оруулан зонхилжо,  бүхы hанаhан хүсэлнүүдээ бэелүүлхэ  аргатай гэжэ элинсэгүүднай этигэдэг байhан түүхэтэй.

«Умай» бурханда шүтэдэг

Эртэ урдын сагhаа монгол туургата арадуудай эхэнэрнүүд Умай бурханда шүтэжэ, нялха үхибүүдыень аршалхые гуйдаг байhан. Тус бурхан үхибүүдые үршɵɵдэг, хээлитэй эхэнэрнүүдые болон нялха бага үхибүүдые аршалдаг гээд шүтэгдэдэг.

«Эхэ дэлхэй – хамагые мүндэлүүлhэн Умай бурханай бэе», - гэжэ урдын сагhаа тоологдодог. Тиимэhээ манай үбгэ эсэгэнэр газар дэлхэйдэ ехэ гамтайгаар хандадаг байhан: миин дэмы сэсэг ногоо таhалдаггүй, хүрьhыень малтажа гэмтээдэггүй байhан.     

Yшɵɵ Умай бурхан хүнүүдhээ гадуур хамаг ургамалнуудые,  модонуудые, шубуудые ба амитадые хамгаалдаг гэжэ тоологдодог. Умай бурхан газарай агы нүхэнүүд болон гүнзэгы жалганууд соо байрладаг гэhэн үгэтэй.    

Мүнɵɵшье хүрэтэр буряад-монголшууд «Эхын умайн» агы нүхэнүүдтэ ошожо зальбардаг, үри хүүгэдые үршɵɵхые гуйдаг заншалтай.

Буряадай үлгын дуунууд

Түрүүшын буряад үлгын дуунууд 10 000 жэлэй саада тээ бии болоhон гэжэ элирүүлэгдэhэн. Тэдэнэй гол үгэнүүдынь – hэлмэ жада, годли г.м. үхибүүе аршалхын үүргэтэй. 

Тэрэ үедэ, дулаанай сагта, мяханай нɵɵсын дууhахада, хотоной бүхы эрэшүүл үргɵɵлгэтэ агнуурида гарадаг байhан түүхэтэй. Агнууринь 1-3 hарын туршада үргэлжэлдэг hэн тулада эхэнэрнүүдые ба үхибүүдые харууhалха нэгэ сэрэгшые орхидог hэн ха. Тэрэ сэрэгшэн харууhалхын хажуугаар hүниндɵɵ эхэнэрнүүдые гэртэнь эрьедэг байhан ушартай.       

Тиигээд эхэнэрнүүдэй унтахынгаа урда тээ дууладаг дуунууд эгээл түрүүшынхиеэ харуулшаниие гэрэй эзэнэй бусаhан тушаа hэргымжэлхын тулада бии болоhон гэдэг.

- Бэгтэр тогтор хаяадаа,

Бүүбэйн аба хүнжэлдɵɵ,

Эзэнэй нохой уяадаа, - гэhэн урдын дуунай үгэнүүд манай үе хүрэhэн.

Тэрэ «нохой уяатай, эзэн хүнжэлдɵɵ», гэртэ орохонь хорюултай гэhэн удхатай.

Саашадаа буряад-монголшууд мал баридаг боложо, агнахаяа болиходонь, hүниин дуугаар үхибүүдые унтуулдаг болоhон гэдэг. Урдын «Yлгын дуунууд» соо «хара нохой», «хара үнеэн» г.м. мал туша үгэнүүд олоороо дайралдадаг:

- Хара нохоймнай уяадаа,

Харагшан үнеэмнай хотондоо.

Бүүбэй, бүүбэй бүүбэйхэн…

Унтыш түргэн, хүбүүхэн…

Буряадай урдын «Yлгын дуунууд» удха шанараараа, аялгаараа бусад арадуудhаа ехэ илгардаггүй. Нялха үхибүүе арюун hайхан зантай, ажалша бэрхэ, бурханда hүзэгтэй, эхэ эсэгэдээ мээхэй байха, хүндэлхэ г.м. hургаалай, заабариин үгэнүүд уянгатуулан зэдэлдэг.       

«Yлгын дуунууд» соо  үхибүүн «Нюhата», «Гүлгэн», «Тэхэ», «Шоно», «Муу хүбүүн» г.м. нэрлэгдэдэг. Тэрэнь ада баршадые мэхэлжэ, нарай үхибүүнhээ холодуулха үүргэтэй. Эхын энэрхы сэдьхэлэй элшээр, зүрхэнэй зол жаргалай долгёор халиhан, юрын байдалай нэрьеэнэй, юртэмсын дээдын мэдэрэлэй аялгаар халиhан «Yлгын дуунуудаар» буряад улад түмэн бɵɵмэйлэгдэhэн.      

Yлгын дуун бүхэн ондо ондоогоор зэдэлдэг. Дэлхэй дээрэ хэды эжынэр бэ, тэды «Yлгын дуунууд» гэжэ хэлэгдэдэг.

«Yлгын дуун» үхибүүе бɵɵмэйлэн унтуулхаhаа гадна, хүмүүжүүлдэг, урдахи хуби заяандань нүлɵɵ үзүүлдэг. Нойрмог ба hэргэгэй хоорондо байhан хүнэй ухаа мэдэрэл аялгатаhан аятай үгэнүүдые тусхай бүхɵɵр хадуужа абаад, ямар абари зантай, hанаа бодолтой, хүсэл зорилготой хүн болохыень тодорхойлдог гэжэ мэдээжэ.

Баярма Баторова

(Гончикова Н.Д. «Эхэнэрнүүд буряадай ёhо заншалда», Дондокова Л.Ю. «Буряад арадай түүхэдэ эхэнэрэй байдал», Басаева К,Д. «Буряадай гэр бүлэ (XIX – XX зуунуудта» гэhэн номууд хэрэглэгдээ).