Агууехэ барилгын ажалшад

Түүхэһээ

Байгал-Амарай түмэр зам бариха тухай бүри ХIХ зуун жэлэй эсэстэ, хаанта засагай үедэ түсэблэжэ эхилһэн түүхэтэй. Харин тэрэ сагай эрхэ байдалаар тэрэнь бэелүүлэгдэхэ аргагүй байгаа бшуу. Зүблэлтэ гүрэнэй байгуулагдаһанай удаа, тодорхойлбол, 1926 ондо түрүүшын шэнжэлэлгын ажалнууд эхилһэн юм. 1932 ондо хашалган хамалганда ороһон арад түмэнэй ашаар түмэр замай барилга хэгдэжэ эхилээ гэһэн мэдээнүүд түүхын хуудаһанда бэшээтэй. Түрүүшын жэлнүүдтэ баригдажа үрдиһэн түмэр зам Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай эхилхэдэнь задалагдажа, баруун зүг абаашагдаһан байна. Тиигэжэ хэдэн жэлэй үнгэрһэнэй удаа, 1974 ондо, СССР гүрэнэй засаг баригшад БАМ-ай барилга дахинаа һэргээжэ, ажалаа эхилһэн юм. Байгал далайн хойто захаар, тайгын гүн соогуур баригдаһан түмэр замай утань 4324 километр болодог юм. Хүн зоной гэшхээгүй шахуу газараар, хада уулые хэмхэлжэ, мүн сүмэ сохижо хэгдэһэн барилга болоно даа. Тус барилгада бүхыдөө 2 сая хүнһөө дээшэ зон хабаадуулагдаһан юм. 1974-1984 онуудта Байгал-Амарай түмэр замай ехэнхи барилгань хэгдэһэн бшуу.

Нэгэдэл

Байгал-Амарай түмэр замай барилгада хүдэлһэн зоной нэгэдэл Буряад орондомнай 2013 ондо байгуулагдаһан юм. Тэрэ гэһээр тус нэгэдэлэй гэшүүдэй эдэбхи үүсхэлээр аша туһатай хэрэгүүд бэелүүлэгдээ. БАМ-ай барилгын эхилһээр 40, 45 жэлнүүдэй ойн баярнууд үргэн дэлисэтэйгээр үнгэргэгдөө. Аха захатан, БАМ-ай ветеранууд мүнөө ургажа ябаһан залуу һүрэгтэ Эхэ орондоо дуратайгаар үндыхэ хэрэгтэнь өөрынгөө хубита оруулнад.

- Үдэр бүри 3-4 һургуули хүрэжэ, үхибүүдтэй хөөрэлдэнэбди. Эхэ орондоо, эхэ эсэгэдээ, мүн нүхэдтөө дуратай, үнэн сэхэ ябахаһаа сэнтэй юумэн үгы гэжэ ойлгуулнабди. Ажабайдалай юрьеэн соо дүйрэнгүй, өөрынгөө наһанай зам олохо гээшэ тон шухала гэжэ хэлсэхэһээ эхилээд, юрын сэдэбүүдээр зугаа дэлгэнэбди, - гэжэ манай Хэблэлэй байшанда айлшалһан БАМ-ай ветеранууд Юрий Долгоржапович Дондоков, Валерий Михайлович Колмаков, Валерий Бадмацыренович Бадмаев гэгшэд нэгэн үгөөр хэлэнэ.

Энэ нэгэдэлэй гэшүүд һурган хүмүүжүүлгын ажалһаа гадна, түмэр замай барилгада хүдэлһэн ветерануудта онсо анхарал хандуулдаг юм байна.

- «БАМ-ай Ветерануудай зүблэл» гэһэн ниитын эмхиин түрүүлэгшээр Ольга Петровна Будник олон жэлэй туршада хүдэлнэ. Мүнөө нэгэдэлэймнай зэргэдэ 700 гаран хүн ороно. Харин БАМ-ай ветеранууд бүхыдөө 3000 гаран хүн гэжэ тоологдодог, магад, үшөө олон байхадаа болохо. Али нэгэндээ ямар бэ даа туһа хүргэхэ, баяртай, гунигтайшье сагта бэе бэеэ дэмжэхэеэ оролдодог гээшэбди. Хэдэн шэглэлээр ажалаа зохёодогбди, - гэжэ нэгэдэлэй түрүүлэгшын орлогшо Юрий Долгоржапович хэлэнэ.

Залуухан наһандаа

1970-1980 онуудта Байгал-Амарай түмэр замай барилга түлэг дундаа хэгдэжэ, бурьялжа байгаа. Зуун жэлэй барилгада СССР гүрэнэй нютаг бүхэнһөө комсомол залуушуул ерэжэ хүдэлөө. Буряадаймнай залуушуул энэ барилгада орожо хүдэлһэниинь гайхалгүй. Захааминай аймагһаа уг гарабалтай Юрий Дондоков оройдоо 23-тай ябахадаа, түмэр замай барилгада ажалда ороһон байна. Харин Валерий Колмаков Валерий Бадмаев хоёр мүн лэ залуудаа зүрхэнэйнгөө уряагаар БАМ-да ажаллахаяа зориһон юм. Гүн тайгын оёорто хэнэй бэлдэһэн гэр байранууд байхаб даа. Түрүүшын ажалшад саһа этэржэ жэгдэлээд, майхан тодхожо, хонолго түхеэрээд, хүдэлжэ эхилһэн юм.

- 1979 ондо наһанайнгаа нүхэртэй хэлсээд, БАМ-ай барилгада оролсохо гэжэ шиидээ һэм. Түрүүн Тоннельный гэһэн һууринда 18-дахи тоннельнэ отрядта ажаллажа эхилээб. Шэнээр баригдажа байһан һууринай ниитын һалбариин хэды олон байшангуудые барилсааб. Соёлой байшан, һургуули, эмнэлгын газарнууд гээд тоолохо болоо һаа, олон даа, - гэжэ Юрий Дондоков хэлээд, үшөө иигэжэ нэмэнэ: - бидэнэй ошоходо, барилгашад түргэн бодхоогдоһон залгамал гэрнүүдтэ байрладаг һэн. Нүхэртэеэ, 2 хүбүүдтэеэ, үшөө мүн лэ жаахан хүүгэдтэй 3 гэр бүлэтэй нэгэ таһалга соо байрладаг һэмди. Газараар шэрдэг дэбдижэ, бэе бэедээ таһа няалдаад унтаха саг байгаа даа. Уданшьегүй буряад хүбүүдээрээ хэлсээд, өөрын гэр барижа бодхоогооб.

Тоннельный гэжэ нэрлэгдэһэн нютагта домогто «Северомуйский тоннель» барижа байһан ажалшад һуурижадаг байгаа. Байгал-Амарай түмэр замда, мүн Ород Уласта эгээл ута (15  343 метр) тоннель барилгада Валерий Колмаков Валерий Бадмаев хоёр ажаллажа, өөрынгөө хубита оруулалсаһан байна.

- Буряадайнгаа газар дэбисхэр дээгүүр үргэлжэ нэмжыһэн БАМ-ай түмэр замай утыень хэды дахин гаталһан байхабди. «Бамтоннельстрой» эмхиин 16-дахи таһагта ажалда жолоошоноор ороходоо, түрүүшээр Улаан-Үдэһөө Баргажанай-Адаг хүрэтэр ашаа шэрээб. Һүүлээрнь Улаан-Үдэһөө Уланхаан хүрэтэр, саашадаа хада хабсагай гаталжа, тайгын харгыгаар Шэнэ-Уоян хүрэтэр ябагдаа. Суута «Северомуйский тоннель» барилгада газар дороһоо шулуу шорой гаргаха, бетон шудхаха ажал хэгдээ. Хэды хүшэр хүндэ ажал хэжэ ябаашье һаа, гомдохо, голхорхо гэжэ саг байгаагүй, залуунууд ябаалди даа. Харанхы нүхэн руу хойшоо гэрэлнүүдээрээ харгыгаа хаража, хэдэн километр машинаараа хада орохош, - гэжэ бүхы наһаараа жолоошоноор хүдэлһэн Валерий Михайлович Колмаков зугаална.

Нүхэдэйнгөө барилгада ябаһанаа хөөрэжэ һуухадань, Валерий Бадмацыренович ахатан дуугайхан шагнаад һууна. “Тэндэ ажаллахадатнай, ямар һонин ушарнууд дайралдадаг һэм?” - гэжэ минии асуухада, тэрэ иигэжэ хөөрөөгөө эхилбэ:

- Һонин, гайхамаар ушарнууд тоогүй олон болоһон байгаа ааб даа. 1978 онһоо 1991 он болотор Буряад оронойнгоо хойто зүгтэ барилгада хүдэлхэ хуби заяатай байгааб. Анхан нютагтаа, Сэлэнгынгээ аймагта, жолоошоноор хүдэлжэ байтараа, түүхэтэ барилгада хабаадаха гэжэ БАМ-да ажалда ороһон хүм. Тэндэ ажаллаха гээшэ тиимэшье бэлэн хэрэг бэшэ байгаа даа. Авто-хүлэгэйшни кабина 2-дохи гэрни болохо. Холо ойрын замда ябахадаа, тэндээ унтаад, эдеэлээд, хэдэн үдэрөөрөө ябахаш. Шабар шабхада унаха, эбдэрхэ сагууд ерэхэ. Зунай сагта батагана, боргооһониинь гэжэ «үхэрэй» шэнээн, үбэлдөө 50 гаран градус хүйтэн. Үндэр мүртөө эгсэ хадын хормойдо тулажа ерээд, яажа энэ үндэрые дабахаб гэжэ тархияа маажажа, һанаата болохош. Тиихэдэ би эбдэрһэн авто-хүлэгүүдые заһабарилдаг ажалшадые зөөдэг томо машина жолоододог һэм. Эбдэрһэн автомашина шэрэжэ, дабаа дабажа, оройдонь мэнэ-мэнэ хүрэхэеэ ябатараа халтиржа, һөөргөө шуумайбабди. Хажуудамни һууһан нүхэрни айһандаа: «Халтиржа байхадаа, ямар бэрхээр жолоодонобши», - гэхэһээ бэшэ, ондоо юумэ хэлээгүй.

Дахин эрьебэл...

Һаншагаа сайһан аха захатанай 40 гаран жэлэй саада тээ ажаллажа ябаһан тухайгаа хөөрэхэдэнь, нюдэнүүдынь ошотоһон мэтэ үзэгдэнэ һэн. Тиигэншьегүй яахаб даа, согтой залитай, залуу һайхан наһандаа дахинаа эрьен бусаһан мэтэ болоно ха юм. “Хуби заяагаа тэхэрюулээд, дахинаа гаталха арга үгтөө һаань, энэл замаа шэлэхэ гүт?” - гэжэ асуухада, тэрэ дороо: «Шэбшэншьегүй дахинаа шэлэхэбди», - гэжэ гурбуулаа нэгэн дуугаар хэлэнэ. Үшөө олон жэлдэ залуушуулдаа залуур боложо, үнэтэй һургаал үгэжэ ябыт даа!