Хашагһаа бэеэ аршалая!

Буряад орондо апрель hараhаа сентябриин hүүл болотор хашагта хазуулха аюултай саг үргэлжэлдэг.

Россиин онсо байдалай алба­най Буряад Уластахи хүтэлбэриин мэргэжэлтэд бүхы ажаhуугшадта хандажа, хашагhаа hэргылэмжын асуудалда тон ехэ анхаралаа хан­дуулхые уряална. Тэрээнhээ хүн бүхэнэй бэеын энхэ элүүр ба ами наhан сэхэ дулдыдадаг ха юм. Ха­шагта хазуулhан хүнүүд энцефалит, боррелиоз, риккетсиоз болон бу­сад хүндэ үбшэнгүүдтэ нэрбэгдэжэ, бүхы наhаараа эрэмдэг боложо зобохо гү, али гэбэл, ами наhанта­яа хахасажа магадгүй. Харин hэр­гылэмжын хэмжээнүүдэй хүсөөр хүн бүхэн хашагhаа бэеэ аршалжа, ха­маг аюулhаа зайсаха аргатай.

 

 Мэргэн зүбшэл

«Галлерай аппарат» - радартай

Хашагууд хуби бэетэй хо­рото шумуулнуудай тоодо ородог. Тэдэнэй эгээл дүтын түрэлнүүдынь – абаахайнууд. Огто хайрагүй, хорото яба­далнуудтай хашагууд эдеэ хоолой дуталдаhан үедэ бэе бэедээ добтолжо, диилэhэ­ниинь нүгөөдэ хашагайн­гаа гэдэhые хахалаад, бүхы шуhыень hорожо уудаг юм.

Дэлхэй дээрэ 50 мян­ганhаа үлүү элдэб янзын ха­шагууд бии. Тэдээн сооhоо тайга соо үдэдэг энцефалит үбшэнэй хашаг эгээл аюул­тай гэжэ тоологдодог.

Хашагуудай урдахи hа­барнуудта «Галлерай аппа­рат» гээд нэрлэгдэдэг ёhото радар мэтэ хүсэтэй эрхэтэн бии. Тэрэнэй хүсөөр хоро­то шумуул 15 метрэй зайда дүтэлhэн «халуун шуhата- ниие» - хүнүүдые, амита­дые ба 40-50 элдэб янзын үнэрнүүдые (аммиак, хүлhэн, эфирнэ тоhонуудай г.м.) эли тодоор мэдэрдэг.

Хорото абаахай – шуhата шумуул

Шуhа hородог тус абаахайнууд үндэр модонууд дээгүүр үдэдэггүй, харин үд­хэн ногоон соогуур 120 – 150 см үндэртэ байрладаг гэжэ мэдээжэ.

Тиигээд дүтүүр ябаhан амитадта ба хүнүүдтэ hэмээхэн аhалдажа, хурса hабар­нуудаараа арhандань бүхөөр зоолдодог. Хазаhан газартаа үбшэ буураадаг тусхай зүйл сасажа оруулдаг ушарһаа хазуулагша юушье ойлгодоггүй.

Шуhа hороhон хашагууд айхабтар түргөөр ургадаг ба үдэдэг. Жэшээнь, но- хойн хашаг өөрhөө 200 да­хин ехэ шуhа нэгэ дахин hо­рожо залгидаг. Харин бухын хашаг үшөө ехэ – 10 000 да­хин! Эмэ хашагууд нэгэ доро 20 мянган үндэгэ гаргаха ар­гатай гэжэ элирүүлэгдэhэн.

Скорпион гэжэ хашагуу­дай түрэлэй хорото абаахай хоёр жэлэй туршада эдеэ уhагүйгөөр амидарха арга­тай гэдэг. Харин хашагууд ар­бан жэлдэ hэнгэргүй байдаг.

Сайбар хубсаhан – хашагай дайсан

Хашагуудай байрладаг ой тайга, хүдөө тала руу ошохо­доо, сайбар үнгэтэй, бүхы бэе хушаhан бүтүү хубсаhа­тай ошохо хэрэгтэй. Тиигээд үмдэнэйнгөө түриинүүдые оймhо руугаа оруулжа бүг- лөөд, ута хамсытай самсын­гаа сарбуунуудые резинкээр татуулжа, баhа бүтүүлэн бүглэхэнь шухала. Тиигэ- бэл хашагууд хүнэй нюсэ­гэн арhанда хүрэжэ зоол­дохо аргагүй болодог. Yшөө хүзүүгээ ба сээжэеэ hайнаар бүтүүлээд, толгойгоо заабол малгай, пулаадаар хушаха хэрэгтэй. Сайбар хубсаhан дээрэ бууhан шумуулнууд бэлээр элирүүлэгдэжэ hал­гагдадаг. Харин харабтар, бүрүүл хубсаhанай нюруу­гаар жэжэхэн хашагуудые обёорхонь бэрхэтэй. Тиимэ­hээ мэлигэр жэгдэ бүдөөр оёгдоhон ба hаруул, сайбар үнгэтэй хубсаhан хорото шу­муулнуудhаа эрхим арша­лалта болодог гэжэ хүнүүд мэдэхэ ёhотой.

Тэрэнэй хажуугаар 15-20 минутын үнгэрхэ бүхэндэ өөрыгөө гү, али гэбэл, ха­жуудахи хүнүүдтэеэ бэе бэеэ анхаралтайгаар шэнжэлжэ үзэдэг байгты. Гэнтэ хашаг хубалза зоолдошоод байжа магадгүй бшуу. Мүн лэ но­хойнуудтаяа хамта ябаа hаа, заабол тэдэнээ шалгахаяа бү мартагты.

Бэедэ зоогдоhон хоротон

Хашагай аймшагтай үб- шэнгүүдhээ эгээл найдам- тай аршалалта - привив­кэ гэжэ бүгэдэндэ мэдээжэ. Түрүүшын прививкэ на­марай хаhада табюулбал, эгээл эрхим гэжэ мэргэжэлтэд тэмдэглэнэ. Удаань 5-7 hара үнгэрhэн хойно хоёр­дохиёо тарюулаад, үшөө 1 жэл үнгэрhэн хойно гурба­дахи прививкэ табигдадаг гуримтай. Саашадаа 3 жэлэй нэгэ дахин тус тарилга даб­тагдажа байха ёhотой.

Хэрбэеэ гэнтэ арhандат­най зоогдоhон хашагай ол­добол, ехэ болгоомжотойгоор ба аалиханаар хургаа­раа гү, али гэбэл, пинцедээр, нариихан нииткэ утаhаар ха­бшажа баряад, холхёон хүд­элгэжэ байгаад, татажа гар­гаха хэрэгтэй. Тиихэдээ арhа руу зоогдоhон хашагай хад­хууртай хушуу таhалангүй, бэетэйнь суг хамта гаргахань маша шухала.

Хүнэй бэеhээ ходолжо аб­таhан хашагай хүлнүүдынь тэгшэ бэшэ тоотой байха ёhотой. Юундэб гэхэдэ, ху­шууниинь түхэлөөрөө хүл­нүүдhээнь илгардаггүй. Хэр- бэеэ тэгшэ тоотой хүлнүүд­тэй хашаг гаргагдаа hаа, хушууниинь хүнэй бэе соо үлөө гэhэн тэмдэгтэй.

Саашадаа хазуулhан га­зартаа йод түрхижэ, сэбэр­лэн арюудхадаг. Ходолжо абтаhан хорото шумуулые тэhэ даража бисалхань огто хорюултай. Тиигэбэл досо­охи вирусүүдынь хүнэй бэе руу нэбтэрэн орожо, айм­шагтай үбшэнгүүд hүжэрэн дэлгэржэ магадгүй.

Ёhото бактериологиче­ска боомбодо адли аюултай хашагые тон болгоомжотойгоор найдамтай хабхагтай шэл амhарта руу табяад, хажуудань бишыхан хэhэг хүбэн хээд, тусхай эмнэлгын лаборатори руу абаашаха хэрэгтэй.

Эфирнэ тоhон туhатай

Шуhа hородог хорото шумуулнуудтай тэмсэлдэ эмэй сангуудта дурадхаг­дадаг элдэб янзын репел­лентнүүдэй хажуугаар арадай арганууд эрхимээр туhалха аргатай.

Хашагууд эфирнэ тоhо­нуудай хангалнуудта айхаб­тар дурагүй, тиимэ үнэртэй хүнүүдтэ дүтэлдэггүй гэжэ элирүүлэгдэhэн. Гвоздикын, эвкалиптын, сайн модоной, лимоной, апельсинэй г.м. эфирнэ тоhонуудые бэедээ түрхеэд, хубсаhандаа сасаад ябахада, эрхимээр туhалдаг. Бага халбагын хахадай тухай эфирнэ тоhые 100 мл уhанда нэмэжэ худхаад, арhандаа ба хубсаhандаа сасагты. Тии­гэбэл хорото шумуулнууд 15 метрэй зайhаа таанадhаа тэ­рьедэн зугадаха.

Мүн лэ 2 томо халбага ла­вандын гү, али гэбэл, гера­ниин эфирнэ тоhо багахан спирт соо нэмэжэ худхаhан «арадай одеколоной» хан­галые хашагууд тэсэдэггүй, дүтэлдэггүй. Иимэ хангалаар үе-үе болоод, үргэлжэ бэеэ ба хубсаhаяа сасажа ябаха хэрэгтэй.

Yшөө хуhанай дабирхай (берёзовый дёготь) хашагуудhаа эрхимээр аршалдаг. Тус зүйл үнэртэйшье hаа, шуhа hородог хоротой шумуулнуу­дые хайрагүйгөөр намнажа үлдэхэ аргатай. Тэрэнэй ту­лада нэгэ хэды литр бүлеэн уhанда 700 грамм хуhанай дабирхай эдьхэжэ шэнгээ­гээд, hайнаар эдеэшэтэрнь нэгэ хэды саг соо байлгадаг гуримтай. Удаань бэедээ түр­хидэг, хубсаhандаа сасадаг.

Яблокын уксус мүн лэ хашагуудай ехэ дайсадай нэгэниинь болодог. Ой тай­гаар, хээрэ хүдөөгүүр ябаха­даа, яблокын уксус бэедээ түрхеэд, хубсаhандаа са- саад ябахада, ямаршье ха­шаг хазажа, гасалан зоболон үзүүлхэгүй.

Тэрээнhээ доро бэшэ аша үрэтэйгөөр hонгинын шүүhэн хашагhаа абарха аргатай. Тус аргын дутагдалынь гэбэл, хо­рото шумуулнуудhаа гадна хүнүүдые hүрдөөн холодуул­жархидаг ха юм даа.

Хорёо хотонууд, огород сэсэрлигүүд соогуур хаша­гуудай байрлан үдэхэгүйн тулада тэдэнэй дурагүй ур­гамалнуудые тарижа холо­дуулдаг арганууд бии. По­лынь гэжэ үрмэдэhэнэй, пи­жмэ, халуун үбhэн, бальжан гарма, лаванда, розмарин, чеснок, hонгино мэтын ур­гамалнуудай хангалда хаша­гууд дурагүй, тэдэнэй урга­даг газарнуудые холуур той­рожо байрладаг.

Дээрэ хэлэгдэhэн ургамалнуудые суглуулаад, дээрэhээнь халуун уhа юулэжэ, 10 минутын туршада бусал­гаһанай удаа 2 сүүдхын тур­шада зогсоожо эдеэшүүлээд, газаагуураа сасахада һайн.

Али гэбэл, нэгэ хэды чесногой шүдэхэнүүдые жэжэхэнээр бутаргаад, нэгэ томо халбага лавандын тоhонтой худхаха хэрэгтэй. Нэгэ хэды часай туршада байлгаад, дээрэhээнь ехэ бэшэ шэн­гэн мылэ ба хоёр стакан уhа нэмээд, hайнаар худхаха. Тус эдьхэмэл зүйл хашагуудhаа эрхимээр туhалдаг, гансал удаан сагай туршада үмхэй үнэрынь hаладаггүй гаса­лантай ха.

Аюултай ба аймшагтай шумуулнуудтай аша үрэтэй­гөөр тэмсэхын хэрэгтэ үшөө иимэ арга үргэнөөр хэрэг- лэгдэдэг. Нэгэ лимон гү, али апельсин отолжо, хоёр хуби болгоод, шүүhыень шахан гоожуулжа, 3 литр уhан соо тунаажа худхадаг. Иимэ эдь­хэмэл зүйлөөр сасажа сүр­шэгдэhэн газар талмайнууд- hаа хашагууд тэрьедэжэ ошодог.

Yшөө тус хоротон мой­hоной үнэртэ дурагүй гэдэг. Тиимэhээ мойhоной эшын мүшэрнүүдые 30-40 мину­тын туршада бусалгаад, хото хорёо соогуураа сасахада туhатай.