Дасан тухай дурсалгануудһаа - 2

1937 оной намар хүгшэн эжытэеэ хоюулан Буддын һүмын үүдэндэ тула­жа ерэбэбди. Ямар хэрэгээр ябаһанаа мүнөө һананагүйб, зүгөөр өөрсэ шэнжэтэй мүртөө ямар нэгэн нюуса шэнгээһэн мэтэ байдагаараа минии һонирхол татадаг үнөөхи байшандаа хүрөө һэмди. Һүмэшье, ламанарай байдаг гэршье туйлай ехэ һандаралда абташоод байһаниинь намайе сошообо. Дэлгүүрэй сонхонууд анхан гоё хүшэгэнүүдтэй байгша һэн, мүнөө тэдэнь үгы, үүдэниинь хаб-яб хаалтатай. Һүмэ тээшэ ошоһон харгы зубшаад ургаһан һөөгүүд, акацинууд һэн хаш, хухалагданхай, гэшхэгдэхэнь гэшхэгдэнхэй. Дасанай хашаагай түмэр үүдэнүүд сэлеэтэй. Һая болотор лэ һайхан сэсэгүүдээр, үзэгдөөгүй ургамалнуудай мүшэрһөө уягдаһан үнгэ бүриин бүдэй үртэһэн- зурамуудаар нюдэ баясуулжа байһан сэсэрлиг соогуурнь эндэ-тэндэ томо гэгшын хара нүхэнүүд. Намарай шара набшаһануудай хажуугаар танигдаагүй үзэгөөр бэшэгдэһэн хуудаһанууд хаягданхай. Зузаабтар саарһануудынь малтажа һэндэгдэһэн газар руу шаалданхай, мүн зүргэ гаргажа дэбдигдэһэн шулуунуудай забһараар хабшуулданхай хэбтэнэ. Дасанай үүдэн баһал хаалтатай. Оршон тойрон хон-жэн, юрэдөөл, зэбүүрхэмэ байдал тогтонхой.

АГВААН ДОРЖИЕВТАЙ УУЛЗАЛГА

Ламанарай байдаг гэрэй хорёо руу оробобди – тойроод мүн лэ хуу тоногдоһон, һандаргагдаһан шэн­жэтэй. Урдань энэ хорёо соо сомор­хоноор баригдаһан хоёр дабхар гэр байгша һэн, доодо дабхартань һүмын ажахыда хэрэгтэй болодог зэр зэмсэг гэхэ мэтын эд хогшол хадагалагдадаг байгаа. Энээнэй урда тээ хүгшөөтэеэ энэ гэр руу ороо һэмди, хоёрдохи дабхартань нэгэ үбшэн болоһон үбгэн ламатай уулзажа, сай уугаа бэлэйбди. Хүлнүүдынь ехээр хабдажа, олигой бүдүүн болошоһон байгаа һэн. Тиимэһээ гэр соогуураашье ябахадань хүшэр. Таһалгадань юрын лэ эдеэнэй шэрээ, һандалинууд, тус­хайтаар түхеэрэгдэһэн багахан шэрээ дээрэ самовар «уухилна». Хүгшэн эжы­емни тэрэ хүн ехэ уряамгай зохидоор угтаа һэн. Тэрэнэй хойноһоо хараха үүргэтэй үбгэжөөл урдамнай гоёхон аягануудые ба эреэн табаг соо аргагүй амтатай турецкэ сухааринуудые таби­ба. Би тэдээндэнь ехэ дуратай байгааб, гэртэхимни хааяа хилээмэнэй томо дэлгүүрнүүдһээ иимэ сухаари намда абажа үгэдэг байһан юм. Хүгшэн эжынгээ үнөөхи үбгэн ламатай юун тухай хөөрэлдэһыень мүнөө яажа һанахабиб даа? Һүүлдэнь, наһаяа хүсэһэн хойноо, ойлгоһыемни, тэрэ хүмнай һүмын шэрээтэ суута Агваан Доржиев байһан байгаа.

А.И. Андреевэй “Храм Будды в Северной столице” гэһэн номһоо абтаһан гэрэл зурагууд

Тэрэ ябахадамнай, дасанай хорёо соо одоошье эмхи замбараагүй бай­дал тогтонхой: эндэ-тэндэ урбалдаад хэбтэһэн эбдэрхэй боошхонуудһаа үжэһэн загаһанай жэгтэй муухай үнэр гутана, ламанарай тахяа ба индюгуудые баридаг байһан гэрэйнь ханануудай хабтагайнууд ба сэткэнүүд хаягданхай байгаа һэн. Зайгуул миисгэйнүүдһээ бэшэ ямаршье ами­тан тиихэдэ үзэгдөөгүй. Ламанарай байдаг гэрэй нэгэдэхи дабхарһаа томо модон тогоонууд гаргагдажа хаягданхай, тэһэрһэн аяга табагай түгдэрхэйнүүд, гэр соохи бараанайнь үлэгдэлнүүд, ямаршьеб даа модон мунсанууд хорёогоор дүүрэн хэбтээ бэлэй. Зариманиинь гоё гэгшын хитад юм гү, али япон маягай зурагууд- тай. Үбэлдөө түлихэ гэжэ бэлдэһэн түлеэнииньшье үгы. Би тэрээнииень ехэ һайхашаадаг байһан хүм, юуб гэхэдэ, зохидхоноор түхэреэлүүлэн ябталагдадаг байгаа ха юм. Дороо үргэн һууритай аад, дээрээ шобогор оройтой добохонууд мэтээр харагдаха. Мүнөө тэдэньшье үгы, мүн ламанар­шье үгы. «Ай, бурхан, юу хээ гээшэб эдэ «супостадууд», - гэжэ хүгшөөмни гэмэржэ байжа ябана. – Юу хэһэнээ өөһэдөө мэдэнэ ха гү, хара золигууд». Ошоошо зун бидэнтэй хамта нэгэ коммунальна гэртэ байдаг инженер- механигай, хубисхалай урда тээ Хар­бин хотодо КВЖД-дэ хүдэлһэн хүнэй, японой тагнуулшан гээд барибшалаг­даха үеэр «супостат» гэжэ үгэ мэдэхэ болоһон хүм. Тиихэдэ хүгшэн эжымни НКВД-гэй хубсаһа үмдэһэн сэрэгэй зониие иигэжэ нэрлэжэ байһан юм.

Хүүгэд наһанаймни дурсалганууд соо иимэл юумэн үлэнхэй: Финскэ булан шадархи байгаалиин намарай үзэсхэлэн, үжэһэн загаһанай үнэр, мүн һүмын сэсэрлиг соогуур хиидэһэн танигдаагүй үзэгүүдтэй хуудаһанууд.

СЭРЭГШЭДЫЕ ХООЛЛУУЛДАГ ГАЗАР

Дайнай урда тээ һүүлшынхиеэ Буддын һүмын хажуугаар 1939 оной декабриин 5-да ябаа һэм. Энэ үдэр юундэ иимэ элеэр һанагдааб гэхэдэ, хүгшэн абымни наһа бараһан үдэр байгаа. Тиихэдэ бидэ Серафимовска хүүр дээрэ ошожо, нэгэ газарһаа нүгөө тээшээ нүүлгэгдэһэн хүгшэн абынгаа хүшөөгэй дэргэдэ мүргэл үйлэдөөд, Благовещенскэ һүмэ руу зорёо һэмди. Тэндэнь үшөө 1925 ондо хүгшэн абымни табигдаһанай һүүлээр һуулгагдаһан модохон бии юм. Тэрээндээ баһа мүргөөд, Благове­щенскэ гудамжаар байдаг Соёлой ба амаралтын түбэй паркын хажуудахи трамвайна буудал тээшэ шэглэбэбди.

Замдаа Буддын һүмые тойруулаад баригдаһан шулуун хорёогой хажуу­гаар үнгэрхэдөө, досоонь олон нүүдэл кухнинуудай татагдаатай байһые хараа һэм. Тогоонууд сооһоонь уурал бааяна, хоолойнуудһаань утаан буш­хана, харин тойроод – саһан дээгүүр һууһан, зогсоһон сэрэгшэд халуун эдеэ эдинэ, бусалһан уһа юм гү, сай юм гү ууна. Хоол баримсаараал гара­жа ошоно. Нилээд олон сэрэгшэд байгаа һэн. Дасанай, урдань лама­нарай байдаг байһан гэрэй хорёо соогуур, газаагуурыньшье дүүрэн. Жэрысэ табигдаһан кухнинуудай хоо­рондуур түрисэлдэжэ байжа гараад, арай шамай трамвайна буудалдаа хүрөө һэмди. Ямар юумэ тиихэдэ ажаглаа һэмбиб гэхэдэ, үнөөхи гэр соонь хүнүүд байдаг болоһон байгаа. Хойшоо гараһан сонхонуудыень хара­хадамни, гэрэл носоно, арын үүдэн руунь ошоһон зүргөөр бүһэтэйшье хүнүүд, эхэнэрнүүд, үхибүүдшье, тухайлхада, тэндэ байдаг болоһон зон, сааша-наашаа алхалалдана. Харин энэ үедэ һүмэ дотор юунэй боложо байһые би мэдэнэгүйб.

Һүүлдэнь 1941 оной июниин 21 ерээ – хүүгэд наһанаймни һүүлшын үдэр. Хотомнай бүһэлэлтэдэ абтаа. Һургуулида, удаань дээдэ һургуулида һурааб. Ажабайдалайнгаа боро юрьеэн соо Буддын һүмэ тухайшье мартаа һэм.

ЕХЭ НЕВКЭ СООҺОО ОЛДОҺОН БУРХАН

Би ВНИПИЭТ-дэ (Бүхэсоюзна комплексно энергетическэ техноло­гинуудай проектнэ ба эрдэм-шэн­жэлгын институдта) хүдэлһэн хүм. Гол ажалайнгаа хажуугаар олониитын удха шанартай уялга хүлеэжэ абаһан байгааб. Тиигэжэ архитектурна ба түүхэтэ хүшөөнүүдые һэргээхэ ба тэдэ­ниие хамгаалха ажал эршэдүүлхын тула ябуулга хэдэг байгааб. Хүшөөнүүдэй тоодо Буддын һүмэшье оролсоо юм ааб даа. 1970-аад онуудһаа эхилжэ, тиишэнь тусхай экскурсинуудые эмхидхэдэг болоо һэм. Тэдээнэйнгээ үедэ яажа Петербургда энэ дасан бии болооб гэхэһээ эхилээд, Совет засагай үедэхи уршагтай түүхыеньшье хөөрэдэг бай­гааб.

Энэ ажалаараа Хуушан ба Шэнэ Деревнинүүдэй ажаһуугшадһаа һурагшалһаар мэдэһэн юумэмни гэхэдэ, 1920-ёод онуудаар дасан соо байһан Буддын дүрсын бутаргагда­хада, Монгол оронһоо шэнэ бурхан асарагдаһан байгаа ха. Мүн 1937 ондо һүмын һандаргагдаһан, ламанарайнь буудуулжа алуулһанай удаа Буддын дүрсэ дахин бутаргагдаад, Ехэ Невкын уһан руу, дасанай үүдэнэй сэхэ урда, хаягдаа һэн ха.

1980 ондо Ленинград Олимпиин наадануудые угтаха гэжэ бэлдэжэ байгаа. Ехэ Невкыншье эрьенүүд бүхэлэгдөө һэн. Хажуугаарнь Соёлой ба амаралтын түбэй парк соохи сөөрэмүүдшье сэбэрлэгдээ. Нэгэтэ Елагинай 3-дахи хүүргэдэ дүтэлжэ ябатараа, эрье дээгүүр хаягдаһан түмэрнүүдые харажархёоб.

«Тэдээнэй дунда бүтэн зандаа үлэһэн хургануудтай гар хэбтэбэ. Һүмэһөө гаргагдажа хаягдаһан бурханай хубинууд гэжэ абаһаар лэ тухайлаад, дүтэлжэ хараһыемни, нээрээшье, тиимэ байшоо. Тэдэниие уһан сооһоо гаргаһан ажалшад «зэд юм байна» гэжэ олзуурхаад тушааха гэжэ обоолоод орхиһон байгаа бшуу.

Гайхалтайнь гэхэдэ, ажалһаа тараад, машина дуудажа, эдэ түмэрнүүдые ашахаяа бэлдэжэ байһан үеэрнь би тэндэ ябажа байгаа ха юмбиб. Хөөрэлдөөд үзэхэдэмни, Елагинай олтирог дээрэ үшөө хэдэн иимэ түмэрнүүд олдоо гэжэ тэдэ хэлэбэ. Ошожо харахадамни - баһал бурханай хубинууд. Һөөргөө тэдэ зондоо бусаад: «Энэтнай хажуудамнай байһан Буддын һүмэ сооһоо гаргажа хаягдаһан үнэтэй сэнтэй зүйлнүүд гээшэ. Дасанай хорёо руу абаашажа үгыт даа», - гэжэ гуйбаб. Харюудань хараал шэрээл дуулабаб. Ажалһаа тараад, эдээниие тушаажа архидаха гэжэ байһан зон байгаа ха юм. Гаргаад үгэхэ мүнгэн өөртэмни байгаагүй. Удангүй машинашье ерээ һэн. Үнөөхи бурханай үлэгдэлнүүдые тээгээд, хай­шаа ошоһыень би мэдэнэгүйб.

Һүүлдэнь, 1991 ондо, Примориин аймагай Зүблэлэй депутадаар һунгагдажа, соёлой комиссиин түрүүлэгшэ болоо һэм. Урдань шажа­най эмхинүүдэй мэдэлэй байһан байшангуудые ба тэдээн шадархи газарнуудые бусааха тухай зарлигай гараһые һамбаашалан, Ленинград хотын Буддын шажантанай бүлгэмдэ Буддын һүмэ дамжуулха ажал ябуулһан хүм.