Уран зохёолшын алдарта зам

 Дурасхаалта үдэшэ

Уран зохёолой – хүгжэмэй үдэшын хэмжээндэ Буряад Уласай соёлой сайдай ор­логшо, Экономикын ба хуули ёһын хүдэлмэриин хорооной түрүүлэгшэ Владимир Будацыренов, Буряад Ула­сай Арадай Хуралай депутат Тимур Нимаев болон Буряадай Уран зохё­олшодой холбооной гэшүүд, элитэ артистнууд, олониитын түлөөлэгшэд ба түрэлхидынь хабаадаһан байна.

Оросой Холбоото Уласай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ, Буряад Уласай арадай артист Саян Жамба­лов һайндэртэ үдэшые хүтэлэн ябуулаа.

Суута уран зохёолшын басаган Баярма Арсалановна Жамбалон, Москва хотын Н.И. Пироговой нэ­рэмжэтэ Россиин Үндэһэтэнэй шэн­жэлэлгын эмнэлгын университедэй эрдэмэй ахамад мэргэжэлтэн, до­цент, биологиин эрдэмэй кандидат, сэдьхэлэй дулаахан үгэнүүдээр сугларагшадта хандажа, халуун бая­раа мэдүүлээд, эсэгынгээ “Нютагай таталга” гэһэн номтой танилсуулга үнгэргэһэн байна.

Уран зохёолшын дурасхаалта үдэшые Буряадай алдар суута ар­тистнууд: Болот Динганорбоев, Би­лигма Ринчинова, Эржена Базарса­даева, Галина Галсанова гэгшэд шэ­мэглэжэ, ёһото уран һайханай баяр баясхаланта хэмжээн үнгэргэгдэбэ.

Номуудайнь үзэсхэлэн

Баяр ёһололто үдэшын хэмжээндэ Үндэһэтэнэй номой сангай библиографиин ба хизаар ороноо шэн­жэлэлгын түбэй мэргэжэлтэдэй хүсөөр Арсалан Жамбалоной зохё­охы замда зорюулагдаһан номой үзэсхэлэн эмхидхэгдэжэ, олоной һонирхол татаһан байна.

Элитэ уран шүлэгшын номуу­дынь буряад арадай алтан абдарые баяжуулһан, хэдэн үеын хүнүүдэй зүрхэ сэдьхэлдэ урма баярай нангин мэдэрэлнүүдые бадарааһан байдаг.

Элитэ авторай 40 гаран номынь Улаан-Үдэ, Эрхүү, Шэтэ, Москва хо­тонуудта ба Монгол гүрэндэ буряад, ород ба монгол хэлэнүүд дээ­рэ хэблэгдэһэн юм. Эгээл түрүүшын “Эдир ленинецүүд” гэһэн номынь 1947 ондо Улаан-Үдын хэблэлдэ толи­логдожо гараһан.

Саашадаа «Нютагаймни агаар» (1968), «Дуумни, шамтаяаб!» (1973), «Зүрхэнэй сохидол» (1981), «Жэргэ­мэл» (1984), «Мүнгэн дугы» (1999), «Нангин тоонто» (1999), «Зоной за­яан» (2004) болон бусад номуу­дынь һубарилдан хэблэгдэжэ, “нара хараһан” байна.

Ород хэлэн дээрэ оршуулагдаһан шүлэгүүдэйнь согсолборинууд Эрхүү хотодо хэблэгдэһэн: “Талын хүгжэм” (1974), “Һэшхэл”(1984).

Арсалан Жамбалович ирагуу най­рагшын хажуугаар оюун бэлигтэй уран зохёолшон байһан юм. Тэрэнэй хурса гуурһанай ашаар «Баатарай зам» (1986), «Эхэ орон уряална» (1990), «Түрэл манай Үбэр Байгалай хизаар» (1999), «Мүнхэ дурасхаал» (2002) г.м. үшөө олон рассказуудай, туужануудай, очеркнуудай согсолбори но- мууд хэблэгдэһэн байна.

Тэрэнэй хажуугаар үхибүүдтэ зорюулһан олон номуудые най- руулһан аша габьяатай: «Баярта үдэр» (1950), «Лагерьта» (1953), «Хони­шоной хүбүүн» (1956), «Одохонууд» (1958), «Алтан наран мандаг хододоо» (1964), «Балшархан хонишон» (1966), «Талын хүлэгүүд» (1980), «Минии эдир нүхэдтэ» (1999).

Эсэгын дайнай хатуу шэрүүн жэлнүүдтэ гуурһаяа туршажа эхилээд, саашадаа бүхы наһан соогоо этигэл найдалаар халиһан зүрхэ сэдьхэлэйнгээ нангин мэдэрэлнүүдые арад зондоо зорюулжа ябаһан золтой заяатай ёһото арадай поэт Арсалан Жамбалон!

Замай эхин

Ерээдүйн алдар суута уран зо- хёолшон 1924 оной майн 28-да Үбэр Байгалай хизаарай Агын Буряа­дай тойрогой Ага-Хангил нютагта түрэһэн намтартай.

1941 ондо Арсалан Жамбалов Шэтэ можын эдир уран зураашадай мүрысөөндэ илажа гараад, Москва­гай уран зурагай дунда һургуулида абтаһан юм. Теэд энэ үедэ Агууехэ дайн эхилжэ, хүбүүн Шэтын фабри­ка-заводой албанай түргэдхэгдэһэн һургуулида эльгээгдэһэн байгаа.

Тэндэ һуралсал гараһанай удаа хүүргэ барилгын бригадын бүридэлдэ хүдэлһэн юм. Фронтһоо илгаагүй байдалда хүдэлдэг һэн ха. Үбэлдөө эртэ үглөөнһөө эхилжэ, үбдэгсөө саһан соогуур ябаад, на- риихан жалгые гаталжа, хадын боо­ридо барилгын модо отолжо бэлдэ­дэг байгаа. Дулаанай сагта тэрэ мо­доороо түмэр харгын хүүргэнүүдые баридаг байһан юм.

Сэрэгэй сэдхүүлшэн

1942 ондо Арсалан Жамба­лов сэрэгэй албанда татагдажа, Эрхүүгэй можын Мальта станци дээрэ һуралсал гараһан. 1943 ондо ми­номётно батальоной бүридэлдэ гүрэнэй зүүн-урдахи хилын харуулай албанда эльгээгдэһэн байгаа. Хилын нүгөө талада СССР гүрэндэ ямар­шье сагта добтолхоор бэлэн Японой Квантунска армиин нэгэ сая тухай сэрэгшэд байрлаһан юм.

Ёһото фронтын дошхон шэрүүн байдалда бронебойщик-танкнуу- дай истребитель гэһэн сэрэгэй зэргэтэй Арсалан Жамбалов ба­гаханшье сүлөөтэй сагай боло­ходо, бишыхан блокнот соогоо тэмдэглэлнүүдые хэжэ бэшэдэг байһан. Тиигээд 1944-1945 онуудай туршада арба гаран рассказ, хори гаран шүлэг найруулһан юм. Сааша­даа тэдэ уран зохёолнуудынь “Агын үнэн” ба “Буряад-Монголой үнэн” гэһэн хэблэлнүүдэй нюурнуудта толилогдоһон юм.

Үшөө Арсалан Жамбалов Забай­калиин сэрэгэй тойрогой “На боевом посту” гэһэн газетын сэрэгэй сурбал­жалагша байһан, албанайнгаа бай­дал тухай мэдээнүүдые үргэлжэ бэ­шэдэг һэн ха.

Тэрэнэй хажуугаар уран һайханаар зурагуудые зуража, нүхэд сэрэгшэдээ гайхуулдаг байгаа. 1945 ондо “На боевом посту” гэһэн газе­тын нюурта И. Кондратьев гэжэ сэрэ­гэй сурбалжалагша иигэжэ бэшэһэн байна:

«Арсалан Жамбалов - дайшалхы ба политическэ бэлэдхэлгын талаар эрхим түрүү сэрэгшэн, оюун бэлиг­тэй уран зурааша гээд бүгэдэндэ мэ­дээжэ болоһон. Албанһаа сүлөөтэй сагтаа тэрэ уран зурагуудые урладаг заншалтай. Тус сэрэгшын «Добтолол­го» ба «Мүрэнэй эрьедэ» гэһэн зу­рагуудынь офицернүүдэй эдеэ хоол баридаг гэрэй ханануудые шэмэглэ­дэг. Харин офицернүүдэй байрын таһагууд соо тэрэнэй зураһан элитэ сэрэгэй зонхилогшодой ба арадай домогто баатарнуудай дүрэ зурагуу­дынь үлгөөтэй. Үшөө Арсалан Жам­балов сэрэгэй частиин газаа талын томо хабсаралга самбарнууд дээрэ “Манай элинсэгүүд”, “СССР-эй ор­ден ба медальнууд”, “Частиин эрхим офицернүүд” г.м. уран һайханай зу­рагуудые урлан бүтээһэн байна».

1945 оной август һарада 210-дахи буудалгын дивизиин сэрэгшэн Ар­салан Жамбалов Японой Квантунска армитай дошхон шэрүүн дайн байл­даануудта хабаадаһан намтартай.

Хайлар хотын дэргэдэ, Аньбашань хотын хормойдо илангаяа шанга ту­лалдаанууд болоһон юм. Эндэ Инно­кентий Баторов гэһэн буряад сэрэг­шэ японецуудай дотой амбразурые өөрынгөө бэеэр халхалан хаажа, баатаршалга харуулһан.

Тэрэ үедэ «Суворовский натиск» гэһэн сэрэгэй газетын сэдхүүлшэн Арсалан Жамбалон эдэ бүгэдэ тушаа дэлгэрэнгыгээр бэшэдэг байһан юм.

Энхэ тайбан байдалда

Дайнай һүүлээр 1948 ондо Арса­лан Жамбалон Улаан-Үдэ хото зөөжэ ерээд, “Буряад-Монголой үнэн” хэблэлдэ сурбалжалагшаар хүдэлһэн. Саашадаа Ага нютагаа бусажа, хэдэн арбаад жэлэй туршада буряад ара­дайнгаа, тоонто нютагайнгаа, ажал­ша малша улад түмэнэйнгөө алдар солыень дуудажа, оюун бэлигээ оло­ной хэрэгтэ зорюулһан юм.

Тойрогой газетэнүүдтэ ба радио- дамжуулгын албанда хүдэлхэдөө, Эсэгын дайнай ба ара талын вете­рануудта, ажалай баатарнуудта ба юрын малша хүнүүдтэ зохёохы ажал хэрэгүүдээ зорюулһан юм.