Наян Наваа хүрэжэ ерээ

2020 ондо хэблэгдэһэн «Эр­дэмтэ хөөрэлдөөн» («Научный диалог») сэдхүүлэй 5-дахи дугаарта Булат Зоригтуевай «Наян Наваа болон буряад арадай, тэрэ тоодо хори угсаатанай бэрхэшээлнүүд» гэжэ нэрэтэй статья гараһан бай­на. Тэрэ ажал соогоо эрдэмтэн Хи­тадай Сайдам гэжэ газарые хори буряадай Эхэ нютаг Наян Наваа гэжэ заана. Монгол болон түүрэг уг изагууртанһаа эхитэй арад боло­но. Түүрэг угсаатанһаа хун шубуун һүлдыень залгажа абаһан юм.

Хори угсаатан Сайдам гэжэ нютагһаа Зүлхэ мүрэн шадар нүүжэ ерэһэн. Энээн тухай ганса Зоригтуе­вай эрдэмтэ ажал дотор бэшэ, харин Ц. Жамцараногой Ойхон, Хашад нюта­гаар арадай аман зохёол суглуулһан материалнууд соо хэлэгдэнэ. Булат Зоригтуевай элирхэйлһэн баримтые буруушааһан, мүн дэмжэһэншье зон «Буряад үнэн» сониной уншагшадай дунда олон байгаа һэн.

2021 оной эхинһээ хойшо «Буряад үнэн» сониной хуудаһанда Эрхүү можодо ажаһуудаг хори угсаатанда зорюулагдаһан олон мэдээсэлнүүд толилогдоһон юм. Мүнөө сагта Эрхүү можын дэбисхэртэ хори угсаатанай шарайд, гушад, галзууд худай, хуасай болон хангин угайхид ажамидар­на. 2022 оной нажарай һүүл һарада Ойхон арал дээрэ Эрхүүгэй болон Үбэр Байгалай хори угсаатан уулзал­га үнгэргөө бэлэй. Уулзалгын үедэ түхэреэн шэрээ зарлагдажа, эрхүүгэй шарайд, хангин, гушад болон гал­зууд угайхид өөһэдынгөө түүхэ, мүн мүнөө үеын ажабайдал тухай хөөрөө дэлгээ һэн. Хори буряадай анханай түүхэ, хэзээ энэ Дээдэ Зүлхэ мүрэн шадар нүүжэ ерэһэн тухай хурса хөөрэлдөөн болоһон юм.

Удаань тэндэ сугларһан зон Агуу­ехэ элинсэгтээ, Хоридой Мэргэндээ тахил табижа, үргэл мүргэл хэһэн байна. Үргэлөө Сарма горхоной эхиндэ, Ойхон болон Хашад хоё­рой дунда Ягшал гэжэ хадын үбэртэ зарлаһан юм. Ягшал хадын эзэн Хо­рёодой Ехэ Үбгэн гэжэ алдартай. Нютагай бөө Александр Доржиев, Хорёодой Мэргэн болон Хабшарай хатан эжын дуудалга дуудажа: «Үндэр Ягшал һуудалтай, үргэн Сармаар гүйдэлтэй, Хорёодой үбгэн эсэгэм­най, Хабшарай хатан эхэмнай...» гэжэ үргэл үргэһэн байна.

Уданшьегүй элинсэгһээ: «Ямар удаан үгы байгаабта? Яажа намайгаа һанаабта?» – гэжэ дуулдаба. Тиигэ­жэ зуугаад жэлые һэтэ эрхүү болон үбэр байгалай буряадууд угайнгаа таһаршагүй утаһаар элинсэгүүдтэеэ холбогдобо.

Тэрэ уулзалгын үедэ Хитадай Сай­дам нютаг руу Наян Наваа нютагаа бэдэрэлгын аяншалга эмхидхэхэ ту­хай хэлсэһэн байнад.

Тиигэжэ 2023 оной намар түүхын эрдэмэй доктор Булат Зоригтуев түрүүтэй бүлэг эрдэмтэд тэрээгүүр ябажа ерэбэ. Энэ аяншалга тухайнь тодорхойгоор 14-дэхи, 17-дохи нюур­нуудта уншагты.