Орденто хүлэг Хуандай Соохор

Үльгэр домогто үбгэжөөл мориной анханда соохор тол­бонуудтай боро-сагаан зүһэтэй арһаниинь буурал сагаан болошоһон, нюдэнүүдынь бүрүүлтэжэ, ухааниинь балартаа. Нютагай зон гүйгөөшэ хүлэгөө аргагүй ехээр хайр­ладаг ба хүндэтэй аха захатандаа мэ­тээр хандадаг байһан. Хуандай Соохор залуу солгёон ябахадаа, холо ойрын урилдаануудта бултандань түрүүлжэ гараһан солотой! Буряад орондо үнгэргэгдэһэн ехэ Сурхарбаа­най урилдаан дээрэ илажа, Улаан Ту­гай орденоор шагнагдаһан габьяатай!

Бальжан хатанһаа домогтой

Алдарта мориной баян нам­тар мүнөөнэй Бооржын аймагай Үлирэнгын голой эрьеын Хуандай нютагһаа эхитэй. Тэрэ эрхим гүйгөөшэ гүүнэй унаган байһан гэдэг. Эртэ урда сагта Бальжан хатан сэрэгшэдтэеэ Бүүбэй Бээлэй хаанһаа тэрьедэжэ ябахадаа, энэ нютагта хэрэм бодхоожо байрлаһан түүхэтэй. Бальжан хатанай һүрэг адуунай тиирэһэн газарта ал­дар суута хүлэг морин түрэхэ ёһотой гэжэ үбгэд хүгшэд хэлсэдэг һэн ха. Гүйгөөшэ гүүнэй унаган бэшэнһээл һаа ондоохон абари зантай, янза түхэлтэй, боро-сагаан, соохор зүһэтэйхэн, тэршээ гээшэнь аргагүй байһан. Тэрэнэй дүрбэ наһатай үреэ морин болоод ябахадань, Сүүгэлэй дасанай ехэ боосоошо Дабдан лама хараһан байгаа. Үндэр мундаатай, үргэн ташаатай, ута хүлнүүдтэй, жэб­жэгэр үндэр бэетэй мориие Дабдан лама шэнжэлжэ хараад, эзэндэнь 100 толгой эбэртэ бодо мал, 550 тоо­той хонин һүрэг, хэдэн арбаад толгой адууһа моринойнь орондо дурадхаа ха. Үгытэй ядуу байдалтай мориной эзэн дуратайгаар зүбшөөлөө үгөө.

Шэхэнүүдынь - далиханууд

Тиигэжэ Ага нютагай һүрэгүүд соо хүн мэтэ ухаатай, харсага шубуундал хурдан, хара торгон дэлһэтэй хүлэг морин нэмэһэн юм. Зунай дулаа­хан сагта сэсэглэһэн талын энгэртэ гоё һайхан мүнгэн эмээл тохонхой, һамбайгаа, һүүлээ гүрүүлһэн, тол­гойгоо торгон хадагаар шэмэглэһэн Хуандай Соохор морин найр бүхэндэ түрүүлжэ, суутай боложо эхилһэн түүхэтэй. Хэды дахин тэрэ толгой ууса­даа айраг дуһаалгаад, морин хуурай хүгжэм доро хотолзоһон бэеэрээ со­ёрхон байжа, солоёо дуудуулааб даа! Тиихэдээ баярлаһан янзатайгаар соб­хоржо, хүлөөрөө газар сабшан, тархи­яа үргэн тонголзуулдаг юм һэн гэл­сэдэг. Мүнгэн тоборюулгануудаар ба хашарһануудаар шэмэглэгдэһэн ха­заар үмдөөд ябахадаа, голой уһанай гэрэлдэ бэеэ гоёшоон хаража, үни удаан зогсодог байгаа. Урилдаанай үедэ урдань моридой гүйхэдэ, ута хоёр шэхэнүүдынь бишыхан далиха­нууд мэтээр урагша-хойшоо хүдэлжэ эхилээд, моридой хүсэгдөөд, хойнонь үлэхэдэнь, хүдэлхөө болидогыень мүнөөшье хүнүүд һанадаг.

Ганса арһа яһан болоо

Тиигэжэ байтарнь, 30-аад онуудай хатуу сэмүүн үе саг бууһан. Хуандай Соохорой баян шадалтай эзэниинь Дабдан лама сүлүүлжэ ошоод, бүхы эд зөөринь хамтын ажахынуудаар та­раагдаба ха. Тэдэнэй тоодо Хуандай Соохор морин барилгын газар руу эльгээгдэжэ, хүндэ шулуун ашаатай тэргэнүүдые шэрэхэ баатай болоһон байгаа. Саг болзор соогоо садата­раа хооллохо, эдеэлхэеэ болижо, хо- муудтаа холожо захалба. Шэнэ эзэ­дынь гамгүй сохидог, угзардаг, хараа­даг байгаа.

Үргэлжэ сохюулһан ушарһаа далтирдаг, холонхойнгоо үбдэхэдэ, һүүлээ шарбадаг болошоһон морин уйд­хар гашуудалда дарагдажа, эдеэнһээ гараад, туража эхилбэ. Тиимэ хүшэр байдалда ороод байхадань, Шэмэ­дэй Самбуу гэжэ Үрөөнэй нютагай хүн, тэрэ үедэ НКВД-гэй албатан, Ху­андай Соохорые үнэнхэ зүрхэнһөө хайрлажа, үхэл хосоролһоо абарха арга бэдэрһэн гэдэг. Тиихэдээ тэрэ өөрынгөө хамтын ажахын «Улаан- Малшан» колхозой түрүүлэгшэ Рэбжээ Будада иигэжэ хандаһан: “Эндэ суу­тай гүйгөөшэ хүлэг морин үргүүлжэ үхэхэеэ байна. Ши колхоздоо абаа- шажа, тэрэниие үхэлэй һабарһаа абарыш даа. Хэн мэдэхэб, һүүлдэнь тэрэ гэнтэ нютагаймнай нэрэ суур- хуулжашье болохо аал даа? Мүнөө дээрээ дүтэ тойрогоор Хуандай Соо- хорто хүрэхэ морин үгы бшуу”.

Түрүүлэгшэ зүбшөөлөө үгэжэ, тэр­гэ мориндо үбһэ, обёос ашаад, Дар­мын Базаржаб гэжэ ажалшанаа хүлэг мори асархыень эльгээһэн юм. Тиигээд харгыдаа һаадгүй хүрэхынь тула­да Шэмэдэй Самбуу аржагар тамгатай данса саарhа барюулһан юм. Базар­жаб Хуандай Соохороо тэргэ мори­нойнгоо ара таладань уяад, харгыдаа амара амарһаар, гурбан хоногой тур­шада хонон ябажа, Агаһаа Дулаан Ха­рынгаа үбэр хүрэһэн түүхэтэй.

Хангал талын хараасгай

Муу байдалда байжа үзөөгүй Ху­андай Соохорой мяханиинь шүүрэжэ, ганса арһа яһан ба һүүл дэлһэн боло­тороо турашаһан, үһэ зүһэнь муудажа үрзышэһэн, нюдэнүүдынь хонхойлдо­жо захалһан, өөрөө арайхан гэжэ хүл дээрээ тогтожо байгаа һэн гэдэг. Тии­гэжэ Хуандай Соохор хангал ногоотой талаяа бусажа, амгалан тайбан адуун һүрэгэйнгөө дунда, һайхан сэдьхэлтэй нютагай зоной хүсөөр дуран соогоо эдеэлжэ, булагай тунгалаг уһанһаа уһалжа, шадал тэнхээ ороһон юм.

Дулаанай саг боложо, зунай найр нааданууд эхилээ һэн ха. Нэгэтэ сэл­мэг наратай үдэр Сагаан-Уулын Ста­линай нэрэмжэтэ ажахы ба «Улаан- Малшан» колхоз хоёрой хоорондо мориной урилдаан эмхидхэгдэһэн байгаа. Найрай гоё хубсаһа үмдэһэн зон олоороо сугларжа, урилдаанай эхилхые хүлеэжэ ядан, хэнэй морин түрүүлхэнь гээшэб гэжэ уридшалан таахаяа һэдэнэд. Бууса тойрондоо суурхаһан, хурдан-хурдан гүйгөөшэд байжа ядан собхоролдожо, зарима­ниинь аманһаа хөөһэ бууража бай­на. Гэнтэ тэдэнэй дунда Цыремпилэй Гончик гэжэ шодоог хүбүүхэн һүргүй туранхай, сагаан-боро соохор мори хүтэлөөд зогсошобо. Хуандай Соохор хэды заһарбашье, хуушан түхэлдөө үшөө ороодүй, айжа далтирдаг зан­даа, моридой дунда номгохоноор һүүлээ шарбажа зогсоо һэн гэдэг. Тэрээниие хараад, сагаан-уулынхид ехээр наадалжа энеэлдэһэн юм ха. «Харыт, харыт, улаан-малшанайхид үргүүлшэһэн мориёо урилдахыень табиба», «Туруугаашье даахагүй энэ барһаниие хэн асарба гээшэб?» - гэхэ мэтын шог ёгто үгэнүүд дуулдажа, зо­ной шууялдаһаар байтар, урилдаан эхилһэн юм.

Оо, мори урилдаан! Ямар гоё гээшэб даа! Хангал ногоотой талаараа омог дорюун хүлэг морид харсага шубуудтал урилдан, хурдан солбо­ноор урагшаа дүүлин тэгүүлнэд! Тэ­дэнэй дунда Хуандай Соохор - та­лын бүргэд, түрүүшээр аалихан болгоомжолһоор, саашалха бүреэ зүрхэтэйгөөр дүүлинэ. Һалхинай шуу- яанда хүлнүүдынь хүнгэдэбэ, тэм­сэлэй халуунда шуһаниинь наада­ба, омог хүлэгэй зүрхэн түшэгэнэбэ. Одоошье түрүүлжэ захалба! Урдань гансал морин - Эпильмен Хараг­шан гэжэ гүйгөөшэ гүүн хатарна. Энэ үедэ Хуандай Соохорой ута һайхан шэхэнүүдынь урагша-хойшоо хүдэлжэ эхилээд, гүйдэлынь улам шангадаба. Уданшьегүй гүйгөөшэ гүүн хойнонь үлөө һэн ха. Тиигэжэ «Улаан-Малша­най» ажаһуугшадай амииень абаржа, һүр һүлдыень үргэһэн мориной хуби заяанда шэнэ хуудаһан нээгдэһэн юм.

Улаан Тугай ордентой

Хойто зуниинь Агын тойрогой урилдаанда ошоходоо, Хуандай Соо- хор танихаар бэшэ болотороо заһарһан, ехэ һамбайтай тархияа дээрэ үргөөд ябаа бэлэй. Тэндэ хабаадалсаһан хорёод морид соohoo Һүдэнтэ нютагай Баатар Хээр ба Хуан­дай Соохор хоёр бэшэдһээ холо ураг­шаа таһаржа, хоорондоо тэмсэһэн гэдэг. Түрүүшээр халта булигдажа эхилээд байтараа, мүнөөхи хоёр шэхэнүүдынь баһал түргөөр махалзан хүдэлжэ эхилээд, шуумыса урагшаа гараһан юм. Тэрэнэй шодоог ябаһан Цыремпилэй Гончик олон жэлэй үнгэрһэн хойно тэрэ ушар тухай уяран дурсадаг байһан.

“Агын тойрогой эрхим түрүү гүйгөөшэ” гэжэ нэрэ солодо хүртэһэн Хуандай Соохор Буряад-Монгол Уласай тогтоһоор 10 жэлэй ойдо зорюулагдаһан ехэ найрай урил- даанда түрүүлжэ гараһан юм. Улаан-Үдэ хотодо ялас гэмэ илалта туйлаһанай түлөө Улаан Тугай орде­ноор шагнагдаһан юм.

Дээдын шагнал тэрээндэ бэлээр хүртөөгүй. Монгол оронһоо буужа ерэһэн суутай хүлэг гүйгөөшэдые, Буряад ороной омогорхол, хэндэшье үшөө булигдаагүй, «англи» үүлтэрэй сагаан азаргые арадаа үлөөгөөд ерэхэдэнь, ута һайхан шэхэнүүдынь удаан лэ үшөө һэбин хүдэлөө һэн даа гэлсэдэг. Үшөө тиихэдэ тэрэмнай ип­подромой түхэреэн дүхэриг соогуур гүйжэ һураагүй байшоо. Тиимэһээ түрүүшын дүхэригүүдтэ ехээр ядал­сажа, нэгэ хэды дахин хажуу тээшээ ходорон зайлажа гүйһэн. Тэрэ үдэр Улаан-Үдэ хотын ехэ талмай дээрэ, хэ­дэн мянган зоной урда, алтан, мүнгэн, шүрэ, хуба зүүдхэлнүүдэй толороон доро, хоргой торгон хубсаһатай зо­ной даруулга шэмхүүргын ханхинаан соо орденто хүлэг Хуандай Соохорто зорюулагдаһан мориной соло зэдэ­лээ бэлэй.

Хүндэтэй үбгэндэл үргүүлээ

Нютагаа бусаад, Хуандай Соо- хор үшөө олохон жэлэй туршада адуун һүрэгөө түрүүлэн шэмэглэжэ ябаад, аалихан үбгэрһэн юм даа. Дай­най хатуу шэрүүн, үлэнхэ жэлнүүдтэ нютагай зон хүлэг мориёо хайрлан дүмэжэ байгаа. Гуша гаран жэлдэ наһа наһалжа, үбгэржэ зүнтэглэшэһэн Ху­андай Соохорые улаан-малшанайхид буряад зоной үбгэд хүгшэдые үргэдэг мэтээр ажаллан үргэһэн.

1943 оной үбэл Хуандай Соохор адуун бригадын байрын гэр түшөөд, ехэ дэлһээ дэрлээд, үе мүсөө тэгшээр жиижэ баряад, амияа алдаа һэн. Буряад заншалаар, хүлэгэй бэ­еые нохойн зөөхөөр бэшэ газарта, Олон Булагта гэһэн нуурай баруун эрьеын үндэр хадын оройдо шэрэжэ гаргаһан.

Тэндэ нарба тархииень сэбэрээр хюһажа арилгаад, хохимойнь яһые адуунай байрын хорёогой үндэр һаднагай оройдо үлгэһэн. Нэгэ хэды сагай үнгэрһэн хойно колхозой түрүүлэгшэ Барадиин Ошор хэдэн хүнүүдтэй хамта суутай хүлэгэй һэе ошожо хараһан байгаа. Суутай хүлэгэй нюрганһаа хоёр тээшээ һалбайһан дүрбэн хабһануудынь үегүй, үрхэлжэ холбоотой байһан юм ха. Тэрэ хадаа ёһото үльгэр домогто баатарнуудай хүлэг мориной онсо тэмдэг гээшэл даа!