Хэлэ үзэхэ гэбэл – хилэ үгы

«ZORIG buryatsкi_online» гэһэн буряад хэлэнэй онлайн-һургуули хоёр жэлэй туршада амжалтатайгаар хүдэлнэ. Энэ һургуули байгуулһан Ирина Аржигароватай уулзажа, юундэ юрист хүн аад, буряад хэлэнэй һургуули эмхидхэһыень, тус һургуулиин һуралсалай ажал тухай хөөрэлдэбэбди.

- Ирина, нэн түрүүн юундэ юрист хүн аад, буряад хэлэнэй һургуули нээхэ гэжэ шиидээбта? Улас доторнай миин юрэнхы болбосоролой һургуулинуудһаа гадна элдэб үмсын һургуулинууд бии ха юм.

- Үнэхөөрөөшье, би ямаршье юрын хүндэл адли өөрынгөө үдэр бүриингөө жиирэй ажалаа хэжэ, сүлөө забдагүй гэртэхиеэ хэжэ ябаһан хүмби. Буряад хэлэнэй һургуули нээхэһээ байха, түрэл хэлэн тухайгаа ехээр бодолготошье болодоггүй байгааб. Харин гуша наһанайнгаа хоройдо хүрэжэ, минии ухаан бодол нэгэ бага бэхижээ, томожоо юм гү, тиигээд лэ буряад хүн аад, юундэ түрэл хэлэеэ мэдэнэгүй гээшэбиб гэһэн асуудал өөрымни боро ухаанда орожо эхилээ. Би хотын асфальт дээрэ үндыһэн хадаа, хара багаһаа сэсэрлиг һургуулиһаа эхилжэ, ород хэлэндэ орошоһон хүмби. Удаань дээдэ һургуули дүүргэжэ, эрхим мэргэжэлтэдэй тоодо ябаашье һаа, түрэл хэлэн дээрээ хоёр үгэ залгажа шадахагүй, нэгэшье буряад дуу шүлэг мэдэхэгүй хүн байшооб. Иигээд лэ түрэл хэлэеэ заатагүй үзэхэб, үри хүүгэдни буряад хэлэтэй болохо, минии гэртэ гансал буряадаар дуугардаг болохо гэжэ шиидээд, буряад хэлэнэй курснуудые бэдэржэ эхилээб. Теэд тэрэ үедэ зунай амаралтын үе байгаа, хонходоһон, ошоһон газартамни хуу амаралтада гарашаһан гү, али сүлөө һуури үгы гээд харюусажа байгаа. Хэды соо өөрөөшье элдэб Интернет сүлжээндэ буряад хэлэнэй хэшээлнүүдые үзэжэ туршаад үзөөб. Теэд багшын заабаригүйгөөр хэлэ шудалхада, ехэ хүшэр, хүндэ ха юм даа. Иигэжэл яба ябаһаар, «Зориг» гэһэн онлайн-һургуули нээхэ гэжэ шиидээб.

- Буряад хэлэнэй һургуули нээхэдэтнай, хэн туһалаа һэм бэ, гэр бүлэтнай дэмжээ гү?

- Ямаршье ажал эхилхэ­дэ, түрүүшээр тоогүй олон бэрхэшээлнүүд гараал юм ааб даа. Анда нүхэдэйнгөө, гэр бүлынгөө туһаламжаар минии эхилһэн ажал амжалтатай ябана. Өөрөө буряад хэлэтэй байбални, нэгэ бага бэ­лэншье байха һэн. Тиимэһээ нэн түрүүн хайшан гэжэ буряад хэлэнэй багшанарые олохомни гээшэб гэжэ бодожо эхилээб. Улаан-Үдэ хотынгоо һургуулинуудаар ябажа, олон баг­шанартай хөөрэлдэжэ, иимэ ажал эхилжэ байһанаа хөөрэжэ үгөөб. Багша хүн баһал өөрын ажалтай, гэр бүлэтэй зон ха юм даа. Энэ мэтыень би ойлгожол байгааб. Абаһаар баг­шанартаа салин хүлһыень түлэхэ мүнгэншье намда хаанаһаа байхаб даа. Теэд ябаһан хүн яһа зууха гэдэг­тэл, минии наһанда һайн һанаатай, бэрхэ, урагшаа эрмэлзэһэн хүнүүд ушараад лэ байдаг. Удаан болонгүй Интернет сүлжээндэ бэшэлсэһэн арба гаран багшанар намда хон­ходожо, һонирхожо эхилээ. Мүнөө манай һургуулида эгээл эрхим, дүй дүршэлтэй долоон багшанар хүдэлнэ.

Манай онлайн-һургуули бай­гуулха хэрэгтэ Буряадай гүрэнэй ехэ һургуулиин Зүүн зүгэй дээдэ һургуулиин хүтэлбэрилэгшын орлог­шо Гунжитова Гарма-Ханда Цыбик­жаповна, буряад хэлэнэй кафедрын багша Цырендоржиева Баярма Дамбиевна, буряад хэлэ бэшэгэй кафедрын доцент Дареева Оксана Александровна, Улаан-Үдэ хотын 52- дохи «Ая ганга» сэсэрлигэй буряад хэлэнэй багша Санжаева Дыжит-Хан­да Дондоковна, «Волшебный гном» сэсэрлигэй буряад хэлэнэй багша Цыренова Долгор Долсоновна, «Life-креатив» гэһэн уран һайханай түбэй хүтэлбэрилэгшэ Бабудоржи­ева Эржена Дулзыновна гэгшэд ехэ туһа хүргэһэн, сагай эрилтэнүүдтэ таарама хэшээлнүүдые бэлдэ­жэ үгэһэн. Эдэ багшанартаа баяр хүргэнэб, өөрын дураар минии үүсхэл дэмжэжэ, шэнэ хэшээлнүүдыемнай хэлсэжэ, дутуу дундануудыемнай заажа байхадань, би досоогоо бая­сан, баярлан ябадагби. Мүн тиихэдэ Буряадаймнай мэдээжэ сурбалжа­лагшад Булад Цыденешеев, Баярма Раднаева, Буряад театрай зүжэгшэн Лосолма Протасова болон Буряа­даймнай мэдээжэ дуушан, ниитын ажал ябуулагша Ким Харганаев гэгшэдэй хэһэн туһые мартахагүйб. Иигэжэл олон зоной туһаламжа оролдолгоор манай һургуули бай­гуулагдаа. Би баһал миин байгаа бэшэб, өөрынгөө мэдэсэ үргэдхэхын тула «Мой бизнес» гэһэн түб ошожо, ниитын түсэлнүүдэй һуралсал хоёр һарын туршада гарааб. Һая ажалаа эрхилжэ эхилһэн зондо тон хэрэгтэй мэдэсэ эндэ үгэнэ. Таамаг худхажа ябаһан ажалыем хуу эмхилжэ, эхи захатай болгожо үгэлсөө.

- Мүнөө манайнгаа уншагшадта буряад хэлэнэйнгээ хэшээлнүүд тухай тодорхойгоор хөөрэжэ үгыт, ондоо һургуулинуудһаа ямар илгаатай юм? Танай һанамжаар, Англи, Германи, Солонгос, Хитад болон бусадшье гүрэндэ ажаһуудаг зон юундэ буряад хэлэеэ үзэжэ эхилээб? Тэндэ, хари гүрэндэ буряад хэлэ хэрэглэнэ бэшэ ха юм.

- Энэ ехэ һонин асуудал. Жэшээлхэдэ, манай һургуулиин нэгэ һурагша Германи гүрэндэ эмшэнээр хүдэлдэг, дүшөөд наһанай хүн. Европын эгээл баян гүрэндэ байбашье, тэрэ хүн буряад хэлэнэйнгээ хэшээлнүүдтэ алдангүй ябадаг, багшынгаа үгэһэн гэрэй даабари хүсэд дүүргэхэеэ оролдодог юм. «Хүгшэн эжынгээ элүүр мэндэ ябаһан дээрэ хүгшөөтэеэ буряадаар зугаалхаяа һанадагби, теэд эжынгээ хэлэһэн юумэнэй зарим үгэнүүдыень ойлгоногүйб. Энэл ушарһаа би заатагүй буряадаараа һайнаар хөөрэлдэдэг, дуугардаг болохоб гэжэ бодоод, «Зориг» һургуулиин хэшэлнүүдтэ ябажа эхилээб», - гэжэ тэрэ хэлэдэг. Энэ хүнтэй хөөрэлдэһэнэйнгээ удаа тус асуудалаар бүри ехээр һонирхожо эхилээб. Мүнөө шэнээр ерэһэн һурагшадтаа тусхай асуудалнуудтай анкетэ үгэжэ, ганса буряад хэлэеэ хэр зэргэ мэдэнэб гэжэ элирүүлхэһээ гадна, хаана ямар гүрэндэ байдагыень, мэргэжэлыень, ямар ушарһаа түрэл хэлэеэ үзэжэ эхилһыень элирүүлнэбди. Юундэб гэхэдэ, манай һурагшадай дунда элдэб зон байна ха юм, зариманиинь буряадаараа бүхыень ойлгожо, дуугаржа байгаад, бэшэжэ, уншажа шадахагүй байна, зарим уладынь нэгэшье буряад үгэ холбожо шадахагүй ерэнэ. Хүн бүхэн өөрын зорилготой. Һурагшадаймнай дунда үри хүүгэдээ буряад хэлэндэнь һургаха, буряад дуу дуулажа һураха хүсэлтэй зон бии юм.

Үшөө нэгэ һонин ушар хөөрэ- һүү. Агын тойрогой Могойто тосхоной эхэнэр хонходожо, буряад хэлэнэй хэшээлнүүдтэ ябахам гэбэ. Багшанартаймнай хөөрэлдэхэдөө, уһан буряад хэлэтэй хүн шэнги байгаа һэн. Юундэ буряад хэлэеэ үзэхэеэ һананабта гэһэн анкетын асуу- далда иигэжэ харюусаһан байба: «Һаяхана нагасынгаа басага хүргэжэ ошоод, олон тоото түрэлхидэйнгээ дунда эгээл бэрхэнь би байбаб. Үнэндөө хүн зоной урда гарахадаа, нэгэшье үреэл мэдэхэгүй, нэгэшье буряад дуу дууһан хүсэд мэдэхэгүй ядуухан буряад гараад зогсожо байгааб. Тэрэнэй удаа буряад дуунуудаа, үреэл юрөөл гээшые сээжээр мэдэдэг болохоб, аша зээнэрээ буряадаар уншажа, бэшэжэ һургахаб гэжэ шиидээб».

Һурагшадайнгаа анкетэ үзэжэ байхада, һонин байдаг, хүн бүхэнэйнь хуби заяан, ажабайдалынь һонирхолтой. Германи, Солонгос, Япон, Хитад, Нидерланды болон бусад гүрэнүүдтэ ажаһуудаг буряадуудаймнай сүлөө саг оложо, түрэл хэлэеэ үзэжэ байхадань урматай.

Манай һургуулиин гол илгаа гэхэдэ, бүхы хэшээлнүүднай онлайн аргаар үнгэрнэ. Тиигэбэшье багшатаяа хөөрэлдэхэ, хэһэн алдуунуудаа багшатаяа хамта үзэхэ, шэнжэлхэ арга бии. Һургуулидамнай ерэһэн һурагшад хоёр һарын туршада һуралсал гарана. Мүнөө үеын онол аргануудыешье хэрэглэнэбди, тэрэ тоодо Zoom гэһэн Интернет субаг хэрэглэнэбди, һурагшадташье тааруу зохид болоо ёһотой гэжэ һананаб. Юуб гэхэдэ гэрһээнь Интернет субагаар һуралсал хэхэдэ, бэедэшье амар, хэшээлдэ ошобоб гэжэ хайшааб даа ошохо, яараха забдаха хэрэггүй болоно. Өөрынгөө сүлөө сагта, хаанашье ябахадаа, буряад хэлэеэ үзэхэ арга бии болобо ха юм. Мүнөө дээрээ дала гаран хэшээл буулгаад, һурагшадтаа дурадханабди. Онлайн хэшээлнүүдээ дүрбэн шэглэлээр хубаажа, Буряад оронойнгоо хада уулын нэрэнүүдээр нэрлээбди. Түрүүшын шэглэл «Саяан уула» гэжэ нэрлэгдэнхэй. Эндэ һурагшаднай буряад хэлэнэйнгээ дүримүүдые үзэнэ, бэшэжэ, уншажа һурана. Хоёрдохи шэглэлнай «Баргажанай дабаан» гэжэ нэрлэгдэжэ, соёл урлалда, ёһо заншалда зорюулагданхай хэшээлнүүд үнгэрдэг. Гурбадахи «Хамар дабаан» шэглэлээр буряад хүгжэм дуунда һурганабди, буряад шүлэгүүдээ сээжэлдэнэ, арадайнгаа аман зохёолтой танилсана. Буряад дуунай, хүгжэмэй хэшээлнүүднай залуушуулые ехээр һонирхуулдаг, тиимэһээ багшанарнай хэшээл бүхэндөө ханалгатайгаар хандажа, улам һонин хэшээлнүүдые бэлдэхэ гэжэ оролдодог абьяас бэлигтэй зон. Дүрбэдэхи шэглэлнай «Улаан Бургаастай», эндэ һурагшаднай буряад хэлэнэйнгээ толи хэрэглэхэ, элдэб даабаринуудые бүтээхэ, һуралсалай шэнэ онол аргануудтай танилсаха зэргэтэй. Бүхы ябуулжа байһан ажалтаймнай Instagram хуудаһан дээрэ танилсахада болоно.

Эдэ үдэрнүүдтэ буряад хэлэнэй һайндэр улас доторнай тэмдэглэгдэ­бэ, энэ ушараар буряад хэлэнэйнгээ багшанарые, һурагшадаа халуунаар амаршалнаб, бултандань баяр ба­ясхалан хүргэнэб. Гэр бүлэдэтнай элүүр энхые, ажалдатнай үндэр ам­жалтануудые хүсэнэб.

- Һайнта даа, Ирина. Бидэшье өөһэдынгөө зүгһөө танай хэжэ байһан ажалда амжалта хүсэнэбди.