Нарин һэримжэтэй аха нүхэр

1974-1979 онуудта «Хэжэнгын гол» сониндо хүдэлжэ байха үедэмни сониноймнай байрладаг гэртэ бууралтаһан толгойтой, харахүрин шарайтай нэгэ наһажаал хүн бии болобо. Тэрэмнай хабар гү, али намар болоһон хэрэг. Юундэб гэхэдэ, тэрэ хүн хүрин үнгэтэй суба үмдэнхэй ябаһан юм. Мэдэһэмни, тэрэ хүн сониндо намтай сугтаа хүдэлдэг сэдхүүлшэн Саша Чимитовэй хадам эсэгэ, «Буряад үнэн» сониной намын (партийна) ажабайдалай таһагые даагша Галсан Ямпилович Цыреторов байшаба. Дарима басагаяа, Саша хүрьгэнөө эрьенгээ, командировко абаад, Хэжэнгэ ерээ һааб даа.

Намын сониной сурбалжалагша

Халта тохиид гэһэн үндэршэг бэедэнь наһанай тэмдэг бага-сага оронтуушье һаа, залуудаа бараг эрэ ябаһан хаш гэжэ би бодобоб. Бэеэ абаад ябаха абари зангаарнь багсаахада, нюдэниинь һэримжэтэй, хөөрэлдэжэ байһан хүнөө анхаралтайгаар шэртэһэн ехэ нарин хүн, ниислэл хотодо ажаһуудаг сэхээтэнэй нэгэн гэжэ ойлгобоб.

«Хэжэнгын гол» сониндо танилсаһан мэдээжэ сэдхүүлшэн, бэлиг түгэлдэр уран зохёолшо Александр Жамбалдоржиевай бата найдамтай зууршалгаар эгсэ 40 жэлэй урда тээ, 1980 оной декабриин 1-дэ, «Буряад үнэн» сониной үзэл сурталай гэхэ гү, али пропагандын таһагай ахалагша сурбалжалагша боложо томилогдошобоб.

Ленинэй гудамжын 35-дахи гэр соо «Буряад үнэн», «Правда Бурятии» сонинууд гээд, эдэ сонинуудаа барладаг республиканска типографиин филиал оршодог һэн. Мүнөө тэрэ байшаниие «Большой» гэһэн дэлгүүр эзэлдэг. Сониной газарай ута коридорые хэмжэн, зүүн гар тээшээ эрьебэл, эгээл хоймор таладань ахамад редакторай таһалгада тулажа ерэхэш. Тэрэ үедэ энэ таһалгада хүнгэн солбон гэшхэдэлтэй, сууряалшатар шанга шангаар дуугардаг аад, һард гэһэн сагаан зантай Ревомир Баярович Гармаев һууһан юм. Ахамад редакторһаа гарамсаар, богони коридорой нэгэ захын уйтаншаг таһалгануудта оршуулгын, мэдээсэлэй, бэшэгүүдэй гээд, хамһабариин үүргэтэй таһагууд оршохо. Мүн углуугай таһалгада ахамад редакторай 1-дэхи орлогшо Иван Ринчиндоржиевич Очировай таһалга, удаань партийна ажабайдалай, минии һуудаг болоһон үзэл сурталай, соёлой, промышленностиин, хүдөө ажахын таһагууд һубарилдаха.

Партийна ажабайдалай таһагай ахамад эзэниинь минии Хэжэнгэдэ анхан хараһан Галсан Ямпилович Цыреторов байшабал даа. Туһалагшань – минии үүри Михаил Сангаевич Санданов. Эдэ хоюулаа Хориин аймагһаа гарбалтай: Галсан Ямпилович - Тээгдын, харин Михаил Сангаевич – аймагай түб Хори һууринай.

Партийна ажабайдалай таһагһаа гарамсаар, коридорой үһээ доогуурхи шулуун хүндэлэбшэдэ улаан бүд дээрэ сагаан шэрээр бэшэгдэһэн лозунг бэхилэгдэнхэй. Һайндэрэй жагсаалнуудта ябаашад модон хүреэтэй иимэ транспарантнуудые хоёр барюулһаань баряад, һүр жабхаланта хүгжэмэй зэдэлээндэ абтан, Соведүүдэй талмай дээгүүр алхалагша һэн. Зай, манай коридор соохи лозунг дээрэ партиин мэдээжэ ажал ябуулагша Луначарскийда Октябриин хубисхалһаа бүри урид эльгээһэн Ленин багшын бэшэгһээ иимэ хэһэг буулгагданхай бэлэй: «Смотрите же, не забывайте, что Вы — сотрудник партийной газеты, и окружающим не давайте забывать».

Гэбэ яабашье, шанга һануулга лозунгтой коридор соогуур үдэр бүри үнгэрөөшэд ото шуһаа таташанхай, амилхаяаш айшоод ябаһан гэжэ һаналтагүй. Хэлээшэеэ иимэ жэшээгээр гэршэлһүүб. Ажалаймни түрүүшын долоон хоногой һүүл багта, үдэшэ тээ, эгээл тэрэ дурсагдагша улаан лозунгһоо эхилээд, таһалгануудһаа гаргагдаһан столнууд зэргэ болгон татагдашанхай байба. Зай, энэмнай юун болохонь гээшэб гэжэ гайхан татабаб. Уданшьегүй эдеэ хоол, һэрюун унда, мүн хатуу харатайшье шэлнүүд жэрылдэшэбэ. Ажалшаднайшье сугларжа захалба. Харин тэрэ улаан лозунг дорохи эгээл хүндэтэй газарта Галсан Ямпилович ерээд һуушаба.

Ушарынь гэбэл, энэмнай манай аха нүхэрэй 60 наһанай ойн баяр болобо ха юм. Ноёднай нээлгын үгэ хэлээд, түрүүшын духаряашье соносхогдон, баяршье ульгамдаа орошобо. Галсан Ямпиловичнай юрын үдэр ямар һэм, балай ондоошье болоногүй. Нэгэ хэды хундага тогтоогоод, шарайдань үнгэ ороод, нидхээр бүрхөөгдэһэн нюдэниинь ялаганаад орхибо. Обком, Совминай Хүндэлэлэй грамота үбгэжөөлдэ барюулагдаа һааб даа. Харин «РСФСР-эй соёлой габьяата ажал ябуулагша» гэһэн хүндэтэ нэрэ зэргэдэ бүри урид хүртэһэн юм.

Тэдхэмжэдэ гараадшье ажаллаа һэн

Галсан Ямпиловичнай РСФСР-эй тусхайта (персональна) пенсидэ гараа һэн. Тэрэ сагтаа иимэ тэдхэмжын хэмжээн 132 түхэриг байгаа. Энэмнай нилээд хүртэмжэтэйхэн хэмжээн байһан шуу. Мүнгэнһөө гадуур гэр байрын түлбэриин талаар хүнгэлэлтэтэй, хотын автобус, трамвайгаар, республика соогуураашье минтээр ябаха, ороной курортнуудта мүн түлөөһэгүйгөөр амарха эрхэтэй байгаа. Харин тэрэ сагай хууляар тусхайта пенсидэ гарагшад эзэлжэ байһан тушаалаа орхихо гуримтай һэн. Галсан Ямпиловичшье мэдүүлгэ урид бэшэнхэй, тушаалаа орхёод ошоһон байгаа. Орондонь Миша Санданов томилогдоһон юм. Харин уданшьегүй мүнөөхи Галсан Ямпиловичнай мандаа бусаад, Михаил Сангаевичай туһалагшаар ажалда абтаад, далаадтай болотороо ажаллаа һэн.

Галсан Ямпилович даагшашье байхадаа, һүүлээрньшье энэ ажалаа түгэс мэдэхэ хүн байһан юм. Гол шэнжэ шанарынь – нарин һэримжэтэй байха. Одоол энэ талаар аха нүхэрнай хэндэшье гартахагүй байгаа. Юундэб гэхэдэ, тэрэ 1950-яад онуудта партиин Хориин райкомой тоо бүридхэлэй секторые даагшаар хүдэлһэн намтартай. Тэрэ үеэр Сталин багшын хатуу гурим журам хүсэндөө байгаа. Илангаяа хүтэлбэрилхы тушаалтадай дунда урдань ангиин дайсад гэжэ гэмнэгдэһэн түрэлхидтэй байһан аад, энэ ушараа нюуһан хүнүүд дайралдадаг һэн, харин «тоо бүридхэлэй таһагта ажалладаг бидэнэр энэ мэтые наринаар шалгаха үүргэтэй һэмди» гэжэ Галсан Ямпилович нэгэтэ намда хөөрөөгшэ һэн. Заримдаа иимэ журамай үлүү хэрзэгы байһаниинь мэдээжэ. Харин мүнөө сагта хамаг юумэнэй һулаар табигдаһан һуртал, дэмы табигдаһан дээһэндэл хайша хэрэг, зүндөө бутаржа, һалажа байхада, шанга журамай зүйтэй байһаниинь элиржэ захаланхай.

 Дурсагдагша 1980-яад онуудта СССР гүрэнэй һүнэхэ, һалаха тээшээ горитойгоор хазайгаад байһаниинь элитэ. Тохёолдоод байһан байдал тухай байһан соонь дууһан хэблэлдэ юундэ бэшэнэгүй гээшэб гэжэ Галсан Ямпиловичһаа нэгэтэ асуубаб. «Энэмнай политика гээшэл даа», - гэжэ үбгэжөөл гэнэнииемни гайхаһандал, нюдөө хюрылгаба. Бишье тэрэ үеэр залуу байһанби, хэблэлэй эрхэ сүлөөгэй тогтошоходо, хамаг юумэн гансата заһаршаха гэжэ горитойгоор эндүүрһэнээ мүнөө ойлгодогби. Горбачёвой зарлаһан зоболонто «гласностиин» (түүхын оёоргүй нүхэ руу хаягдаһан энэ үгые «элитэ байлга» гэжэ буряадта оршуулдаг бэлэй гүбди, юрэ мүртэй һананашьегүйб) эсэстэ СССР гүрэнэй бутаржа һалаһые, диилэнхи арад зоной дорой байдалда мунхижа байһаниие булта шуһа мяхаараа мэдэрнэбди. «Алтан дэлхэйн ара нюрганда» амархаяа аялхынгаа урда тээ бутарал һандаралай эхи захые хаража үрдиһэн намын үнэн сэхэ хүбүүн байһан Галсан Цыреторовэй али зэргэ голхоржо, үрэ үбдэһэниинь сохом лэ даа.

Үри һадаһадынь

Дарима Цыреторовна басаган тухайнь хэдэн үгэ. Хүдөө ажахын институт дүүргэһэн Дарима 1970 онуудай хахадаар Хэжэнгын үүлтэртэ мал үдхэлгын нэгэдэлдэ ажалда ороо һэн. Минии һайн нүхэр Александр Агванцыренович Чимитовтэй яагаад танилсаһыень мартааб. Нэгэл мэдэхэдэмнай, Сашамнай эелдэр зулгы, дуу гарамгай, хүхюун Дарима гэжэ һамгантай болоод, түрүүшын басаган үритэй болошобо. Хожомынь хотодо минии зөөһэнэй удаа Галсан гэжэ хүбүүтэй болоо һэн. Хэжэнгэеэ хадамуушалхадаа, Сашатандаа ороод гарахаб. Тэдэ хоёрни хододоол сайтай, сэржэмтэй намаяа угтаад, үрдилдэжэ байжа, һониноо хубаалдахабди. Һайхан һанаатай нүхэдэймни залуушагаар мордошоһониинь шаналалтай юм бэзэ. Харин Галсан Ямпиловичай ашанар зээнэр, гушанар, зээнсэртэнь эхэ эсэгынгээ, үбгэн баабай, нагаса баабайнгаа ашадын буянгаар тэгшэ тэнюун жаргажа һуухыень юрөөе.

Николай БАДМАРИНЧИНОВ