Түүхэтэ хабар

Энэл жэлдэ түрэл “Буряад үнэмнай” 100 жэлэйнгээ түүхэтэ ойе угтажа байна гэжэ бахархаһандаа, өөрынгөө дурсалгануудые “Үнэнэйнгөө” уншагшадта Гушан гурбан Гулбай ехэ Яруунада ажалайнгаа намтар эхилһэн болон түүхэтэ хабарые угтаһанаа дурадханаб.

Үнгэрһэн зуун жэлэй 60-70-аад онуудаар гансашье Яруунада бэшэ, бүхы Буряадтамнай һургуулияа дүүргэмсээрээ, залуушуул нютаг нугадаа үлэжэ, түрэл ажахыдаа хүдэлхэ гэһэн һайшаалтай жэшээ дэлгэрһэн юм.

1959 ондо Яруунынгаа түб Нарһатын дунда һургуули дүүргэгшэд зулгы зунай эхинэй хүхын дуунай ханхинаан доро һүүлшын хонхын жэнгинэхые дуулаад, болбосоролой аттестат абаад, тэрэ дороо комсомольско путёвкоор Уһан Тэлэмбын унаган нүхэд, эдир залуу долоон хүбүүд, басагад түрэһэн тоонто Тэлэмбынгээ “Коминтерн” колхоздоо хоёр жэл алба хэхэеэ үлөө бэлэйбди.  

Эдэ хэдбибди гэжэ хургаа даран тоолоһуу: Бадма-Цырен Раднаев, ШойДоржо Жанаев, Валентина Хандуева, Дулмажаб Эрдынеева, Цыжидма Чимитова, Цырен-Дулма Батуева, болон би - Роза Дондокова. Зай, тиигээд лэ бидэниие колхозоймнай правлени Нарһатаһаа ехэ хүндэтэйгөөр “полуторка” машинаар Тэлэмбэ хүргөө һэн.

Зундаа үбһэ хуряалгада, намарынь таряа хадалгада ябаабди. Дайнай үеын үхибүүд тула гараараа хэхэ ажал хуу шадаха байгаабди. Үүрэй сайхаһаа эхилээд, үдэшын бүрэнхы болотор заримдаа һарын сагаанда ажаллахабди. Тэрэ үеын бригадирнууд эрилтэ ехэтэй, шанганууд һэн. Теэд сагай эрилтэшье тиимэ байгаал даа гэжэ мүнөө ойлгодогби.

Хуряалгын дүүрэжэ, хүйтэнэй буухада, бултыемнай мал ажалда гаргаа. Валя, Дулмажаб, Цыжидма гурбан Ехэ Эрьеын фермэдэ һаалишанаар хүдэлөө. Бадма Шой-Доржо хоёр - Тэлэмбын һубай мал шахалгада, Цырен-Дулма эжытэеэ хамта Элхисээр гүүртэдэ һаалишанаар, бинь гэртэхинээрээ Улаан Тэлэмбэдэ тугаллаха мал харахаб.

Тэрэ үедэ колхозой түрүүлэгшэ Шой-Нимын баабай Дамба Доржиевич Ширапов – ехэ бэрхэ хүтэлбэрилэгшэ байгаа. 1950-1959 онуудта колхоз үнеэн бүриһөө тугал абажа, колхоз-миллионер болоо. 1959 оной үбэлэй янгинама хүйтэн декабрьта ехэ суглаан зарлагдажа, “Коминтерн” колхознай “Комсомольский” совхоз болгожо үргэдхэгдэһэн юм.   Тиигээд лэ Тэлэмбэдэмнай хааяанаһаа комсомолой путёвконуудаар залуушуул ерэжэ, нютагтамнай залуушуул олошоржо, ехэ хүхюутэй ажабайдал тогтоо һэн.

Хоёрдохи жэлдээ Цыжидма бидэ хоёр Интиибэнэйн (Антипиха) гүүртэдэ ехэ дүршэлтэй аха заха зоноор мал хаража үбэлжөөбди. Мүнөө һанахадамни, угаа һайн зоноор хүдэлөөбди. Олон үхибүүдэй баабай Жамсо Цыбикович Гындэнжапов бригадирнай байха. Хожомынь Ажалай Улаан Тугай орденой кавалер болоо һэн. Ахалагша малшанаар Цыжиб Жалсараевна Эрдынеева хүдэлхэ. Эсэгын ехэ дайнай инвалид Бато-Мүнхэ Сахарович Бадмаев нүхэрынь  үрөөһэн гартайшье һаа, мандаа яһала туһалха, моридоо уһалжархиха, эдеэлүүлхэ, наринаар хараха. Өөрынгөө һургаһан морёор ой тайгаар агнаад, обогор хэрмэ ганзагалаад ерэхэл даа. Цыжиб Жалсараевна угтажа абаха, үдэшэндөө хэрмэнүүдээ үбшөөд, арһынь хатааха, мяхыень шанажа, садатарнай хооллуулха.

Эртэ намар бэеэ хүсэһэн 150 толгой хашарагуудые тушаажа абаабди. Үбэлэй хүйтэндэ, үдэрэй богонидо нилээд тухашардаг һэмди. Нэгэмнай үхэрнүүдээ уһалаад, бэлшээхэеэ гараха. Хоёрнай шабааһа түүжэ, томо хоорботой шаргада ашажа, холын нугануудта тарааха. Мэгдэжэ ябаад, малайнгаа бэлшээриһээ ерэтэр үрьдихэ хэрэгтэй, үбһэнэй хорёо сооһоо үбһэ, зелёнко асалжа, гурбан хорёо соогуур тараахабди.

Манай гүүртэ харгын урда тээ, бүри ой соо шахуу байгаабди. Харгын хойто талада буруудые хаража, Валя баабайтан, Буладай баабайтан Сэндэмэтэеэ үбэлжөө һэн.

Хүйтэн үбэлэй шэрүүниие хүндэшэг ажалаар дабажа, хабарай зөөлэниие баяртайгаар угтабабди.

Тэрэ ойн захадахи багахан гэртээ байтарнай, Советскэ Союзай эрхэтэн Юрий Алексеевич Гагарин апрелиин 12-то сансарта ниидэжэ, бүмбэрсэг дэлхэйе тойробо гэжэ радиомнай дуулгаба. Хоёр гүүртын зон бултадаа өөһэдөө сансарта гарашаһандал ямар ехээр хүхеэ гээшэ һэмбибди! Наһан соогоо олохон лэ хабарые угтагдаа, зүгөөр хорёодхон наһандаа 1961 оной хабарые угтаһанаа мартадаггүйб. Тэрэмнай дэлхэйн арад зоной түүхэтэ хабар ха юм! Уданшьегүй “Үнэндөө” гэрэл зурагуудынь хаража, дэлгэрэнгыгээр бэшэгдэһые бахархан уншаа һэмди. Саг жэлэй ошожо, гүрэн түрын хубилаашье һаа, саглашагүй дурас- хаал мүнхэ байха. 

Роза ДОНДОКОВА, хүдөө ажахын ажалай ветеран