995
Эсэгэ хүбүүн Гумилёвууд, хатан эжы А.А.Ахматова тухай хөөрөө урдахи дугаарта эхилээ һэмди. Л.Н.Гумилев ямар ушарһаа оюун ухаагаа, одото бэлигээ нүүдэлшэ арадуудай түүхэдэ зорюулаа һэм гэжэ бодомжолообди. Хэрбэеэ эсэгынь Зүүн зүг тээшэ зүнтэй эрмэлзэлтэй һаань, эхэнь ХХ зуун жэлэй суута ород поэт, оршуулагша, уран зохёол шэнжэлэгшэ Анна Ахматова энэ темэдэ мүн лэ зохёолнуудаа зорюулдаг байһан:
Ты, Азия– родина родин!
Вместилище гор и пустынь…
Ни с чем предыдущим не сходен
Твой воздух– он огнен и синь.
..........................................................
…Великая долго молчала,
Закутавшись в пламенный зной,
И вечную юность скрывала
Под грозной своей сединой.
Но близилась светлая эра
К навеки священным местам.
Где ты воспевала Гесера,
Все стали Гесерами там…
1944 он.
1953-1954 онуудта хүбүүндээ бэшэһэн бэшэг соогоо Хитад антологи уншаһан тухайгаа мэдээсэнэ. Манай ээрын I зуун жэлэй үе гэнэ. Хоёр хитадууд хуннуудай баряанда абтаһан, хайшан гэжэ сүлөөрхэб гэжэ шүлэг нэгэниинь бэшэнэ. Иимэрхүү бэшэгүүдээр А.Ахматова хүбүүнэйнгээ һонирхолые дэгжээдэг байжа болоо гэжэ багсаамжалхаар.
Намтарһаань
А.Ахматовагай намтарта өөрсэ һонирхолтой зүйл бии юм. Угай дворянин А.А.Горенкын бүлэдэ 1889 ондо түрэһэн. Царскосельскэ Мариинскэ гимнази түгэсхөө. Киев хотодо гимназида һуралсалаа үргэлжэлүүлһэн. Анна Горенко хэзээдээ фамилияа Ахматова болгон һэлгэһэн юм гэхэдэ, абынгаа шүлэг бэшэлгэдэнь дурагүй байһан ушарһаа хүгшэн эжы Прасковья Федосеевнагай фамили абаха гэжэ шиидэһэн бэлэй.
«Татаар хаанай хойто үеын хүн гээшэб. Миил хаанай бэшэ, харин Алтан Ордагай һүүлшын Ахмат хаанай угсаа удамынь болоноб. Чингисхаанай холын таһардаһан»,– гээд, хүгшөө хөөрэдэг һэн ха.
Нэрэеэ Анна Ахматова болгоходонь, угаа таатай үгүүлбэритэй, тиихэ зуураа таабари– нюусатайхан мэтэ болоо.
Хүгшэн эжы татааркаһаа
Хоморой бэлэг абадаг һэм;
Хэрээһэ яахынь абаа һэмбиб гээд,
Хэмһээ үлүүгээр халагладаг һэн.
(Г. Базаржаповагай оршуулга)
Хүбүүнэйнгээ бүри багахандань эсэгынь эжы– Анна Ивановна Гумилевада хүмүүжүүлгэдэ орхиһон. Харин һүүлдэ А.Гумилева Н.Н.Пунинтай нэгэдээд байхадаа, дээдэ һургуулида орохо үедэнь хүбүүгээ гэртээ асараа. Өөрынь байдалда һаад тойбогууд яһала ушарһан. Хубисхал, социализм тухай шүлэгүүд үгы, гол түлэб амидарал, ажабайдал тухай хооһон шүлэгүүдтэй гэжэ засаг түрын зүгһөө гэмнэгдэһэн. Тиин 15 жэлэй хугасаада, 1925 онһоо аяар 1939 он болотор А.Ахматовагай зохёолнуудые толилолгодо хорилто табигдаһан юм. 1946 ондо Уран зохёолшодой холбооной гэшүүнһээ гаргагдаһан. Энэнь үдэр бүриинь байдалда хохидолто хойшолонтой байгаа. Продуктово карточкануудые абаха аргагүй, бэрхэтэй байдалтай ушараа бшуу.
Эхэ хүбүүн хоёрой ядарал Лев Гумилёвой эдир наһан зүдэрэл зоболонһоо эхилһэн. Эхэнь Пунинтан гэжэ айлайда байха, хүбүүниинь хүйтэн коридор соо ханза дээрэ унтаха. Социальна найдамгүй гүүлэһэн хүнүүдэй үри хадаа абаһаар университедтэ орожо шадаагүй, трамвайн управленидэ, геологическа экспедицинүүдтэ хара ажалшанаар, библиотекэ, музейнүүдтэшье хүдэлһэн байха юм. Памирта, Крымдэ, Хамар-Дабаанда, Таджикистанда экспедицидэ ябалсаһан. Манай Буряад орондо Хамар-Дабаанай шэлэнүүдээр ябаһан.
Ленинградай университедтэ һуража байхадаа, засаг түрэдэ хоер удаа татуулһан, зэмэгүй гээд табюулһан. Харин 1938 ондо үнэхөөр хаалта хашалтада ороо. 1944 ондо һайн дураараа фронтдо табиит гээд мордоһон. Рядовой сэрэгшэн ябаа. Дайнай дүүрэхэдэ, Ленинградай университедтэ кандидадай диссертаци хамгаалаад хүдэлжэ эхилээ. Гэбэшье 1949 ондо дахинаа 10 жэлээр хаалта хашалганда эльгээгдээ. Камышлаг, Норильлаг гээд хамалган хашалганиие арһа мяхаараа мэдэрһэн. Тэрэ үеын дүрэ зурагууд дээрэ танихаар бэшээр зүдэршэнхэй, туранхай шарайтай. Гэбэшье эгээл энэ үедэ тэрэ үеын түрүү сэхээтэнтэй харилсаһаниинь тон сэнтэй.
Иимэ хүшэр хүндэ үедэ эжынь А.А.Ахматова ядарха сүхэрхэдөө, Кремлиин богоһо оло дахин алхаһан, хүбүүгээ сүлөөлхын арга бэдэржэ, Сталинда бэшэгээр хандаһан. Зүблэлтэ засагые магтаһан «Слава миру» гэһэн шүлэгүүдэй цикл зохёохо баатай болоһон.
Семнадцать месяцев кричу
Зову тебя домой,
Кидаюсь в ноги палачу–
Ты сын и ужас мой.
Мэдээжэ «Реквием» соогоо эхын гашуудал салгидуулһан лэ бэлэй.
Эхэ ороноо орхёогүй
Анна Ахматовагай намтарыень шэмэглэһэн иимэ нэгэ зүйл бии. Хубисхалай үймөөтэ сагта хилын саана гаража ошохо аргын байгаашье һаань, ошоогүй юм. Граждан, патриотис мэдэрэлээ ёһотоор гэршэлээ һэн ха. Иигэжэ шүлэглөө бэлэй:
Мне голос был. Он звал утешно,
Он говорил: «Иди сюда,
Оставь свой край глухой и грешный,
Оставь Россию навсегда.
Я кровь от рук твоих отмою,
Из сердца выну черный стыд,
Я новым именем покрою
Боль поражений и обид».
Но равнодушно и спокойно
Руками я замкнула слух,
Чтоб этой речью недостойной
Не осквернился скорбный дух».
1917 он
Мүнөөнэй байдалые абаад үзэбэл, дайн эхилбэ гээд, олон лэ сэхээтэн, ехэнхинь искусствын зон һард гээд лэ хилын саана гарашоо. Эзэлүүдгүй А.Ахматовагай ябадал һанагдаа. Хүшөө табиха гү, али үйлсэ гудамжа нэрлэхэ гү? Энэл циклһээ мүрнүүдые дурдая:
...А если когда-нибудь в этой стране
Воздвигнуть задумают памятник мне,
Согласье на это даю торжество,
Но только с условием– не ставить его
Ни около моря, где я родилась,
Последняя с морем разорвана связь,
Ни в царском саду у заветного пня,
Где тень безутешная ищет меня,
А здесь, где стояла триста часов,
И где для меня не открыли засов.
Энэ захяадань шагнаархан юм гү, 2006 ондо «гурбан зуун час» түрмын газаа зогсоһон газартань Анна Ахматовагай дурасхаалда зорюулагдаһан хүшөө табигдаһан.
Энэ баримтаһаа уламжалан нэгэ асуудалаар һонирхобобди. Зүүн зүгэй шэнжэлэгшэ, түүхэшэн, географ, этнолог, философ, оршуулагша, уран зохеолшо Лев Гумилевто хаана хүшөө табигдаһан бэ?
Евразида зорюулһан номуудынь олон ха юм. «Этногенез и биосфера Земли», «Древняя Русь и Великая Степь», «От Руси к России», «Древние тюрки», «История народа хунну», «Открытие Хазарии», «Черная легенда: друзья и недруги Великой степи», «Ритмы Евразии», «Древний Тибет», «История Евразии» болон бусад олон номуудые хэблүүлһэн энэ элитэ хүнэй дурасхаалые мүнхэлхын тула хаана хүшөөнүүд табигдаһан бэ?
Интернет-сүлжээдэ иимэ мэдээнүүд үгтэнхэй: Санкт-Петербургда, Татарстанда, Кыргызстанда, Казахстанда, Алтайда, Тверской областиин Бежецкдэ. Татарстанда тодхогдооһон хүшөө дээрэ бэшээтэй: «Я, русский человек, всю жизнь защищаю татар от клеветы...».
Харин нэгэл тээ Монголдо хүшөө бии гээд соморхоноор бэшээтэй байхадань, энэ хүшөөгэйнь дүрые Улаанбаатарай түүхын дурасхаалта газарнууд соо бэдэрээд олоогүйб. Монгол орон гээшэмнай Гумилевой эгээл хайра дуратай газарынь байгаа ха юм.
«Русь– Ордагай үргэлжэлэл. Олон ород хүнүүд хэрээһэ абаһан татаарнуудай үри һадаһад мүн. Монгол-татаарнууд Ород гүрэниие немец болон литовско түрилгэһөө хамгаалаа. Монголшуудай Орос гүрэниие эзэмдэһэниинь олон булюу һайн талануудтай»– гэжэ Лев Гумилев баталһан байдаг.
Санкт-Петербургда Лев Гумилёвой ажаһууһан гэртэнь 2004 ондо музей-квартира нээгдээ һэн. Анна Ахматовагай музейн филиал гэжэ тоологдодог.
Харин тиихэдэ манай Буряад орондо, Улаан-Үдэ хотодо Лев Гумилевто зорюулһан хүшөө– бюст табижа, үйлсэ гудамжануудай нэгэндэ нэрыень олгоо һаа, буянтайл бэлэй. Энээн тухай Хуннуудай жаса хүтэлэгшэ О.И.Булутовтай хөөрэлдөө һэмди. Али өөрынь хүтэлдэг Хуннуудай хотые нэрэмжэтэ болгоо һаа, ямар бэ? «Гумилёвские чтения» БГУ-да гү, али БНЦ-дэ эмхидхээ һаа, хүдэлмэринүүдтэйнь зон яһала танилсаха байгаа. Бодожо үзэхөөр ёһотой.
Онсолон хэлэбэл, агууехэ эрдэмтэнэй дурасхаалые мүнхэлжэ, үриеэ түлэхэ сагнай буужа ерээ бэшэ юм гү? Эрдэмэйнгээ, сэдьхэлэйнгээ хэды ехэ хүшые имагтал монголшуудта зорюулааб даа. Хэмжээлэшэгүй. Энээнииень һанан дурсан, һайхан Бадма Ленхобо сэсэг досоогоо һалбаруулаял, Лев Николаевичайнгаа нэрые үргэел.
Буряад басаган Очирын Намсрайжав (Оширова Инна Ивановна) Лев Гумилёвой досоо мүхэшэгүй дуранай ошо бадаруулаа гэжэ хөөрөө һэмди. «Зохёохы ажалаа ябуулхадам, хэмгүй зоригжуулаат намаяа»– гээд, бүхы наһан соогоо дуратай байһан Зүүн зүгэйнгээ дангинада хандадаг байгаа ха юм. Энэ харилсаанда өөрынь дэлгэрүүлһэн «евразийство» гээшэ бодотоор бэелэлээ олоо бэшэ һэн гү?
«Росси болбол имагтал евроазийска гүрэн түрын түхэлтэйгөөр, гансал евроазийство дамжан тэрэл зангаараа үлэхэ»– гэһэн баталамжань бата үндэһэтэйл даа.
Монголдо дурлаһан, буряад басагые оюун дуранайнгаа одон болгоһон агууехэ евроазиец Тандаа, Лев Николаевич, зуун жэлэй зай үмэнэһөө доро дохиё. Эдэ үгэнүүд һэшхэл буянииемнай һэреэһэн уряа болохонь болтогой!
Бадма-Ленхобо сэсэг -
Буряадуудай зүгһөө дурсалга,
Арслан нэрыетнай үргэһэн
Арюун нангин дурдалга.
Галина (Доржи-Ханда) Базаржапова-Дашеева, Буряадай арадай ирагуу найрагша, «Байгал» сэдхүүлэй эрхилэгшэ
