1762
Лопсон Тапхаев
Иигэжэ бэшэhэн нигүүлэсхы hайхан сэдьхэлтэй поэт Лопсон Дунзынович Тапхаев энэ алтан дэлхэй дээрэ түрэhэн хүнэй зол жаргал, хуби заяан гэхэ мэтэ ажабайдалай орёо асуудалнуудта өөрынгөө шүлэглэмэл харюу үгэжэ, гүнзэгы удхатай, эрдэнидэл сэнтэй үгэнүүдые маанадтаа үлөөгөө гээшэ.
Буряадай арадай поэт, Буряадай ба Ородой Холбоото Уласай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ, Буряадай комсомолой ба Россиин Уран зохёолшодой холбооной шангай лауреат, Хани барисаанай орденой кавалер. Иимэ үндэр нэрэ зэргэдэ хүртэhэн Лопсон Дунзынович үнэн дээрэ түбшэн зантай, сэхэ байhаараа олондо hанагдаhаар.
XX зуун жэлэй 60-аад онуудаар буряад литературада нэрэеэ нэрлүүлэн ороhон Лопсон Тапхаев сагай байдалай хубилалтануудые бэеэрээ мэдэрhэн хадаа оройдоол юрын хүнэй hанал бодол, баяр зоболон, уйдхар гашуудалые, этигэл найдабариие зохёолнууд соогоо тон үнэншэмөөр харуулжа шадаhан юм.
Лопсон Тапхаев «Мундаргын сэсэгүүд» (1966), «Зангилаа» (1973), «Хэнгэргэ» (1976), «Алтан үндэhэн» (1981), «Гол харгы» (1984), «Угай бэшэг» (1988) гэhэн номуудай автор. Ород хэлэн дээрэ Москвагай «Современник» хэблэлдэ «Сияние в Саянах» (1976), «Золотой корень» (1981), «Наследство» (1985) гэhэн суглуулбаринууд хэблэгдэhэн байна. 2004 ондо Улаан-Yдэдэ ород хэлэн дээрэ «Праздник жизни», мүн энэл жэлдэ монгол хэлэн дээрэ Улаан-Баатарта «Их долгион» шүлэгүүдэйнь оршуулганууд гараа бэлэй. Эдээнhээ гадна Лопсон Тапхаевай шүлэгүүд болгар, латыш, украин, тува, алтай хэлэнүүдтэ оршуулагдаhан түүхэтэй.
2007 ондо поэдэй дурасхаалда зорюулагдаhан «Шэб шэнэ дэбтэр нээбэб…» гэhэн ном соонь hүүлэй жэлнүүдэй шүлэгүүдынь оруулагдаа. 2006 ондо Буряадай гүрэнэй университедэй аспирант ябахадамни, Лопсон Дунзынович тиихэдэ үшөө хэблэгдээгүй, өөрынгөө гараар бэшэhэн шүлэгүүдээ, мүн баhа зарим тэдэнэйнь өөрөө хэhэн оршуулгануудые намда үгэhэн байгаа. Эдээнииень би ехэл гамнажа, хадагалжа байдагби.
Ёhотойл зүүн зүгэй хүнэй хараа бодолтой поэт Лопсон Тапхаевай шүлэгүүд соо арад зоной сэдьхэл, урдын заншал, түүхэ тобойсо гаража ерэнэ. Уран зохёолшын болбосорхо үедэнь Балдан Ябжановай, Шагдар Байминовай нүлөө үзүүлhэниинь гайхалгүй. Эдэнэр хадаа Мүнхэ Сарьдагай нэрэмжэтэ литературна нэгэдэлэй аха заха үеын уран зохёолшод гээшэ. Лопсон Тапхаев олон жэлэй туршада тус нэгэдэлэй хүтэлбэрилэгшэнь байгаа. 1981 ондо «Саяанай самаряан» гэhэн литературна нэгэдэлэй түрүүшын суглуулбари ном бүридхэн гаргаа бэлэй.
Хастаан таабайhаа эхилээд, Майсаан, Магай үльгэршэд, Мүнхэ-Сарьдаг, Сэрээтэр Зарбуев, Генин-Дарма Нацов, Балдан Ябжанов, Борис Сыренов, Владимир Халхуев, Шагдар Байминов, Ардан Ангархаев, Баир Дугаров, Элбэг Манзаров, Жорж Юбухаев, Илья Намсараев, Владимир Тулаев, Владимир Сыренов – иимэ мэдээжэ уран зохёолшодой үлгы болоhон литературна нэгэдэлэй түүхэ тухай Лопсон Тапхаев иигэжэ бэшэнэ:
Үзүүр хурса аман үгын дээжэ
Үлөөжэрхёо юм лэ Хастаан таабай манда.
Үльгэрэй далайда капитан болоhон үбгэдүүд –
Магай, Майсаанаа бултынь дурдаад яахаб даа.
Хубисхалша Нацовай идхамжын халуун үгэнүүд
Худал бэшэ, үнэн боложо тодороо ха юм даа…
Лопсон Тапхаевай шүлэгэй мүрнүүд өөрсэ хэлбэритэй, ирагуу дуунай аялгатай, хүнэй сэдьхэл хүлгөөдэг хадаа дуун болонхой. Эгээл мэдээжэ дуунуудынь гэбэл, «Түнхэн» (хүгж. А. Андреевэй), «Саяны мои, Саяны» (хүгж. Ю. Ирдынеевэй), «Дугы дээрэ» (хүгж. Ю. Ирдынеевэй). Һүүлэй жэлнүүдтэ поэдэй шүлэгүүд залуу хүгжэмшэдэй анхарал татуулдаг болонхой. Иигэжэ «Буряад хүбүүдтэ уряал», «Буряад басаганай дуун» (хүгж. Баяр Батодоржиевай), «Манай омогорхол» (Г.Ц. Бельгаевай дурасхаалда), «Зүрхэнэйм сэсэг», «Илалтын сэрэгшэн» (хүгж. Лариса Санжиевагай), «Уянгын дуун», «Наманшалан мүргэнэб» (хүгж. Вера Шобосоевагай) бии болоhон юм. Бүхы дээрэ Лопсон Тапхаевай хори гаран шүлэгынь дуун болонхой.
Лопсон Тапхаев үзэсхэлэн гоё байгаалитай Түнхэн нютагта түрөө хадаа энэ дайдаяа магтаха, дуулаха заяатай байгаа.
Нютаг изагуураа hуралсаха зан хаанашье бии.
Хаанашье ябахадам, хаанахибта гэhэн асуудал
Хашараанагүй намай, харюусажа эсэнэгүйб.
Эшэнэгүйб «Түнхэнэйхиб» гэхэдээ би.
Түнхэнэй дайда залуу үетэниие эхэ эсэгэнэрэймнай ёhо заншалаар хүмүүжүүлгын үндэhэ hуури болоно гээшэ. Юуб гэхэдэ, хүнэй түрэhэн тоонто газарынь «гол амин, үндэhэн» гэжэ поэт зүбөөр тэмдэглэнэ.
«Түнхэн тухай минии үгэ» гэжэ шүлэг соонь хүнэй гэр ба тоонто нютаг илгаагүй шэнги:
Танилсуулхам таанадаа
Таряан долгитой,
шулуун хүбөөтэй
Таляан хотогор
Үндэр хадалиг Түнхэнтэеэ .
Үүдээ нээжэ, гэртээ танаа урихаб,
Зүрхөө нээжэ, гуниг баяраа барихаб.
Түнхэн нютагай үүдэн (зүрхэнэй үүдэн гэр) тоонто нютаг хоёрой адли шэнжэтэй байhые элирүүлнэ.
Бага балшар наhанhаа хойшо байгаалиин оршолондо ехэ болоhон хадаа нютагайнгаа байгаали тухай дуулаха эрхэтэй байгаа.
Хабар түрөөб. Зүлгэ ногоон хүнжэлтэйб.
Хараасгай намда дуугаа бэлэглээ.
Наранда мээхэй, хүйтэндэ тэсэмгэй
Ургын шэнжэ – уян зөөлэн сэдьхэлтэйб.
Хабар тухай дуулаха эрхэтэйб. Хадада үдөөб.
Хүл нюсэгөөр шулуунhаа
Торожо унан, тогтожо ядан ябааб.
Хатуугаар үдөөб.
Зоригни – бүргэд шубуунhаа.
Ханхинуурхан горхонhоо хүгжэм абааб.
Хада тухай дуулаха ёhотойб.
Энэ шүлэг соо поэдэй намтар. Хүн хадаа байгаалиин нэгэ хубинь, байгаали хүнэй ёhотой гэр болоно гэжэ өөрыгөө оршолон юртэмсэтэй, байгаалитаяа сасуулhан поэт хэлэнэ:
Түнхэн – үлгымни.
Түхэреэн ехэ үлгымни.
Түрэлхидэйм, үбгэ эсэгэнэрэйм үлгы.
Лопсон Дунзынович Түнхэн тухайгаа бэшэхэдээ, нютагаа гэр соохи хэрэглэгдэхэ үхибүүнэй үлгы, тогоон, аяга гэхэ мэтэнүүдтэй зэргэсүүлнэ. Энэнь хадаа тоонто газарайнь өөрын гэр шэнги hанагдаhыень гэршэлнэ.
Лопсон Тапхаевта зорюулhан шүлэг соогоо Мэлс Самбуев иигэжэ бэшээ hэн:
Түнхэнэй дайда, нүхэр, шинии омогорхол,
Түрүүшыншни шүлэг, Һүүлшыншни юрөөл дуун.
Лопсон Тапхаев нютаг тухайгаа дуулахадаа, иигэжэ тодорхойлно:
«Түнхэнэйхиб», – гэхэдээ, би
Түхэреэлhэн хадануудаар
Түби дэлхэйгээ уйтаруулжа хаана бэшэб.
Поэдэй нютаг дайда тухайгаа бэшэhэн шүлэгүүдыень хараад үзэхэдэ, Эхэ дэлхэй үнэхөөрөөшье зүрхэ сэдьхэлдэ эгээл дулаахан мэдэрэл hэргээдэг түрэhэн гэр болоно гэжэ харанабди.
Лопсон Тапхаевай шүлэгүүдэй үшөө нэгэ онсо шэнжэ тухайнь хэлэхэ дуран хүрэнэ. Поэдэй олонхи шүлэгүүд hэшхэлэй, сэдьхэлэй асуудалнуудые задалжа гаргана.
Худалай саана – худал.
Үнэнэй хойноhоо – үнэн,
Һүүдэр бэе хоёртол Һундалдаатай ходол.
Худагай сэбэр уhандал
Үнэншэ сэдьхэлэйнгээ үнэ
Худалай дуhалш булангирта
Худхалсангүй үргэ.
Һэшхэл гэжэ хэмжүүртэ
Хэрэг үгэн табижал,
Зоной этигэлдэ хүртэн,
Золтой сэхэ ябаял.
Хүмүүжүүлгын удхатай энэ шүлэг арадай hургаал заабари шэнгээhэн юм. Иимэ шүлэг хараад үзэе:
Нуурай сэлмэг толёондо
Нюураа нэгэтэ хараа hэм.
Аяар доро оёорто
Аржын ёhоороо байгаалби.
Урасхал түргэн горхон соо
Тонгойн баhа хараhамни,
Утаан шэнги hүүдэрни
Урдан, бутаран байбал даа.
Нуур хадаа арад зоной түүхэ, соёл, сэдьхэл, тиихэдэ горхон хадаа сагай ябаса, наhанай урасхал болоно гэжэ ойлгонобди. Хүн ба саг тухай бодомжолhон энэ шүлэг уряалмүрнүүдээр дүүрэнэ.
Оюна ЗАБАНОВА, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй дид-доктор
(Үргэлжэлэлынь удаадахи дугаарта)
“Буряад үнэн” хэблэлэй архивһаа гэрэл зураг
