Дэмбэрэлтэ уулзалга

Эдэ хүндэтэ шабинарнай Зугаалайн һургуули түгэсхэһэн 4-дэхи үе болоно. Иигэжэ тэдэ түрүүшыншье бэшэ һаа, мүнөө үедэ түрүүшүүлэй тоо­до дурдагдаха болоһон “Эсэ­гэ ороноо хамгаалгын Агуу­ехэ дайнай үеын үхибүүдэй” һүүлшын шатын үе болоно.

1952 оной сентябриин 1-дэ Зугаалайн һургуулиин богоһо зургаан балшар үхибүүд түрүүшынхиеэ ал­хажа орообди. Эдэмнай хэд бэ гэбэл: Дармын Бато- Мүнхэ, Гармын Нима-Жал­сан, Гармын Димит, Цыренэй Үржин, Юндэнэй Шэди. Тии­гээд удаань нэмэжэ ерэһэн үхибүүдээр хамта 12 һурагша 1964 ондо Зугаалайн һургуули дүүргэжэ, мүнөө бо­лоходо, түүхэдэ орожо бай­налди даа. Маанадые угтан абажа, һургуулиин богоһо алхуулһан багшамнай Цым­жидма Батомункуевна юм.  Хүн боложо хүдэржэхэ харгы замаймнай эхиие та­бижа залаһан замаймнай залуур гээшэ энэл түрэл һургуулимнай болонол даа. Эндэл бидэ эрдэмэй ехэ далайн захагүй ехэ эршэ­тэ долгинтой танилсажа, наһанайнгаа мэргэжэлэй эхин шатые үзэжэ гараа һэмди гэжэ һайнаар һанажа, һайханаар сэдьхэнэбди. Тэрэ үедөө манай һургуули яһалал ехэ юм һэн, өөрын интернадтай. Мо­гойтын аймагай нюта­гуудай эхин һургуулиие дүүргэһэн үхибүүд ехэнхи­дээ эндэл ерэжэ, һуралсалаа үргэлжэлүүлдэг һэн. Мүн баһа манайшье малшадай үхибүүдэй эндэ байрлажа һураһаниинь ойлгосотой.

4-дэхи классай һурагшад (1956-1957 онууд)

Хони хурьгадаа, тугал бу­руудаа ажаллажа байһан балшарнуудые нэгэ доро суглуулаад, олоной дунда яажа бэеэ абажа ябахые һургаһан, эгээл шухалань – тэдэнэй урда табигдаһан эрдэм ном шудалуулха хүндэхэн үүргэ дүүргэһэн, саашанхи ажабайдалаймнай замда сэгнэшэгүй нүлөө үзүүлһэн тэрэ үеын багшанарта, хүмүүжүүлэгшэдтэ, пионер­скэ болон комсомольско эмхиин гэшүүдтэ, хаража, һахижа, эдеэлүүлжэ байһан ажалшадта доро дохин, халуун баярые хүргэе.

Тэрэ үедэ үнэхөөрөөл хүдөө адуу малаа харал­сажа байһан үри хүүгэд ехэнхидээ интернат-һургуулинуудта һураха баа­тай байгаа. Юундэб гэхэдэ, багахан нютагуудта эхин һургуулинууд лэ байгаа. Нэгэ бага ехэшэг нютагууд 7 жэлэй (удаань 8 жэлэй) һургуулитай бай­ха. Саашадаа һураха һаналтайшуул томол түб нютагуудта байдаг интер­надтай һургуулинуудта ошо­хо гү, али хамтын байратай тусхай мэргэжэлтэ ФЗУ, ПТУ һургуулинуудта, шадалтай­шуулынь багшанарай, со­ёлшодой, хүгжэмэй учили­щинуудта һурахаяа ошохо баатай болодог һэн. Хэды тиимэ байбашье, ондо он­доо нютагуудһаа ерэһэн үхибүүд нэгэ һургуулида сугларжа, хамтын байрада бул­тадаа байхадаа, бэе бэетэ­еэ тон һайнаар танилсажа, нүхэсэжэ байгаа. Хамтын байрада байһан үхибүүд хожомоо һурахадаашье, ал­банда ябахадаашье, ажал­лахадаашье бэрхэнүүд, ондоо хүнүүдээр танилсажа ядахагүй, ямаршье хүнүүдээр харилсаад ябадаг бай­гаал даа.

7-дохи классай һурагшад (1958-1959 онууд)

Ашата багшанар

Мүнөө болоходо, багша­нараа һанахадамнай, ехэ һонин байдаг: өөһэдөө залуу айлнууд, үхибүүдынь нарай, үшөө үмсэдөө үхэр мал бари­ха. Тиигэбэшье оройхондоо шалгаха дэбтэрнүүдээ тэбэ­реэд лэ, гэртээ ерэжэ яба­ха. Тиигээд үшөө үдэшэлэн хамтын байрада ошожо, ша­бинарайнгаа гэрэйнгээ даа­бари хэр дүүргэһэниие шал­гажа, һайнаар амархыень хүсэхэ байгаал даа. Хабтагар үнэмшэлгын түлөө бэшэ - арад зонойнгоо ерээдүй үеые эрдэм номтой болгохоб гэжэ зориһон үнэн бодото ашата багшанар!

Энэ дэмбэрэлтэ уулзалгада тоо бодолго манда зааһан 92 наһатай Дым­брыл Доржиевна багшатаяа уулзаха золтой байгаабди. Тулуураа тулаашье һаа, ябсаб гэшхэлһэн, хүнгэн са­рюун багшатаяа хахад үдэр дүүрэн ябажа, халуун сай уужа хөөрэлдэхэдөө, бидэ бүгэдэнөө хэнһээмнайшье һайнаар һанаад ябадаг аша­та ехэ багша байна даа гэжэ омогорхообди. Үшөө тии­хэдэ пионер болобот гэжэ улаан галстук маанадта зүүлгэһэн Ханда Юндунов­натай уулзаһамнай ямар ехэ баяр гээшэб! Үшөө ехэ баяр гэхэдэ, энэ вожатамнай ай­магайнгаа, бүхы тойрогойн­гоо соёлой хэмжээнүүдтэ эгээл эдэбхитэй хабаадагша байба. Иимэл даа, маанадые һурган хүмүүжүүлһэн багша­нар, вожатанар!

Пионернүүд болохо үедөө (1955-1956 онууд)

Жаран жэлэй жаргал гэжэ дэмы хэлэгдэдэггүй! Жараяа дабахадаал, хүн гээшэ энэ дэлхэйдэ юунэй түлөө түрэһэнөө, юу хэһэнээ ухамайлан бодожо, уг уда­маа үргэлжэлүүлхэ бай­гаалиин табилан бэелүүлээб гэжэ ой ухаандаа ойл­гожо, аша зээнэртээ үшөө юугээ дамжуулхабиб гэһэн бодолдо абтана ха юм даа. Харин үшөө тиихэдэ 11 жэлдэ һураһан һургуулияа аяар жаран жэлэй саана дүүргэһэн наяадтай үндэр наһатанда атаархамаар даа...

Маанадые түрэл һургуулиингаа уриһанда, баяраар билтаржа, бахаа ханаһамнай ойлгосотой. Тиигээд лэ “наһаяа эдлэхэеэ эдлэжэ, бурханай мэдэлдэ ороһон зон” энэ наһанайнгаа шадаха шадалаар оролдоол гүбди даа гэлсээбди. Самбуугай Цыжидмамнай 15 янзын сэсэгүүдые ургуулжа, түрэл һургуулидаа 2023 оной ав­густ һарада тарихыень эль­гээгээ һэн. Мүнөө урилгаар ерэхэдэмнай, ногооржо байгаа! Үшөө тиигээд урданайнгаа һургуулида (тэ­рэмнай хайлашаһаниинь харамтай) мүнхэ ногоон хүжэ һайхан хуша, нарһан модонуудые тария гэлсээбди. Тиигэхэдэмнай һургуулиин за­хиралай: “Мүнөө сугларһан мүнгэ зөөреэр уһатай боло­хобди, үшөө тиигээд жэмэстэ ургамал тарихабди”, - гэжэ дэмжэхэдэнь, ехэтэ урмашаабди.

 Һургуули дүүргэгшэд (1963-1964 онууд)

Уулзалгын баяр

- Саг жэлэй эрьюу түргөөр ошохонь жэгтэй: газар дэл­хэй гэшхэжэл ябанабди гэхэдэшни, үеымнай зон үсөөржэл байха юм! Тиимэһээ дахин хэ­зээ суглараа һэмбибди даа гэжэ сугтаа һураһан нүхэдөө суглуулха ажал эдэбхитэй­гээр ябуулбабди. Тиихэдэ заримамнай 7-дохи анги дүүргээд, техникум, учили­щинуудта һурахаяа ороо,  ажалда гараа һэн.

Энэ уулзалгада сугларһан зон: 11-дэхи анги дүүргэһэн Самбуугай Цыжидма, Тага­рай Дулмажаб, Готобой Ар­бай, Гармын Димит болон 7-дохи анги дүүргэһэн Цы­ренэй Үржин, Найданай Цы­рен-Дулма, Эрдэниин Долго­ржаб, Рабжарай Намжилма, Бабуугай Сэсэгма, Санжи­жабай Долсон. Үржин, Нам­жилма, Шэди, бидэ дүрбэн бүри бэлэдхэлһээ хамта һураа һэмди. Мандараагай Пыльжидэй оролдолгоор бидэ бүгэдэн суглараалди даа. Пыльжиднай маанадһаа дүү юм, тиигэбэшье маанад­таа ехэ туһа хээ. Бидэ үнэн зүрхэнһөө Пыльжидтээ баяр баясхалан хүргэнэбди. Юн­дэнэймнай Шэди ерэжэ шадахагүй байгаа – гэртэнь золгожо баярлуулаабди.

Жалсарайн Ойдоп, Ба­то-Мункын Бато-Сухэ, Ба­заржабай Цырен-Дондок, Цыренэй Бальжид нүхэднай энэ һайндэртэ ерэжэ шадаагүйшье һаа, бэлэдхэл­дэ ехээр оролдожо, түрэл һургуулидаа халуун амар­шалгаяа маанадаараа дам­жуулаа. Эдэ нүхэдэйнгөө дэмжэлгээр тоонто нютагтаа, ажабайдалай үргэн харгыда гаргаһан түрэл һургуулидаа ерэжэ, дасанай хорёо соо бултанайнгаа нэрэһээ “үндэр газарай нарһа” таряаб­ди, “Алтан Гэрэлэй” хуралда мүргэжэ хандаабди, шэрээ­тые бараалхажа, адис абажа гараабди.

Ажабайдалай арюун зам

 Үетэмнай хаанашье ажаһуухадаа, ямаршье ажалда ябахадаа, нэрэеэ нэрлүүлжэ, солоёо дуу­дуулаа: хонишон һаа – түрүү хонишон, малшан бол­бол – эрхим малшан, дээрээ ахагүй теле-радиома­стер, сантехникын аргагүй бэрхэ мэргэжэлтэн гэгдэжэ суурхан бултадаа ябаабди. Эдээн соомнай ордентойшье кавалернүүд бии: Ажалай Улаан Тугай орденто түрүү хонишон Найданай Цырен- Дулма 1967 ондо РСФСР-эй Верховно Соведэй депу­тадаар һунгагдаа; малай эмшэн Бато-Мункын Бато- Сухэ Догой нютагтаа шэнэ үүлтэрэй хони үдхэлгын бэ­лэн бэшэ хэрэгтэ амжалта туйлаһанайнгаа түлөө “Эсэгэ оронойнгоо үмэнэ габьяа­гай түлөө” орденой медаляар шагнагдаа; “Агын той­рогой габьяата эмшэн” гэһэн үндэр нэрэ зэргэдэ Тагарай Дулмажаб хүртөө; “РСФСР- эй гэгээрэлэй отличник” гэһэн энгэрэй тэмдэгтэй Цыренэй Үржин багша: “Хо­риин 11 эсэгын үринэр хэдэн мянган жэлэй хатуу хёмороон соогуур хумхиин тооһон болошонгүй, энэ үедэ хүрэжэ ерээбди, Оросой Баатар сагаан хаанай гарһаа “Өөһэдынгөө орон нютагай газар уһанай эзэд гээшэб­ди” гэһэн үнэмшэлгэ абаһан баян ехэ түүхэтэй буряад арад гээшэбди!” – гэжэ ойлгуулхые оролдожо ябадаг; 1966 ондо Самбуугай Цыжид­ма газарай ехэ хүдэлөөндэ бутаран һалаһан Ташкент хотые һэргээн бодхоолсо­хоёо комсомолой уряагаар ошожо, ашаанай томо машинаар барилгын эд хэрэгсэ­лые һайса шэрэжэ, энэ буян­та ажалда өөрынгөө хубитые оруулһан габьяатай; “Эхэ-Ге­рой” Эрдэниин Долгоржаб арбан хүүгэдээ ажалша бэр­хээр хүмүүжүүлжэ, эрдэм номдо һургаа, үнэр баян айл болгон түбхинүүлжэ, наһанайнгаа Очирой До­ржо-Нима нүхэрэй нэрэ ал­дарые алдахагүй ехэ хотон болгоо; бэрхэ барилгашан, уран зурааша, “Агын той­рогой арадай дархан” зэр­гэтэй Жалсарайн Ойдобой урлалнууд олондо мэдээ­жэ, хушаар урлаһан “Табан хушуу мал” урлалынь Агын музейн үзэсхэлэндэ табяа­тай; шадамар бэрхэ Готобой Арбаймнай һур харбалгаар СССР-эй, уласхоорон­дын спортын мастер болоо; багша, һоригшо Дабаагай Икс нүхэрнай номо һуршаар харбахадаа, СССР гүрэн соогоо дээрээ ортоогүй мэр­гэн юм һэн. Таби-жаран жэл соо уулзаагүй нүхэдөө эндэ мүнөө харахада, сэдь­хэл аргагүй ехээр хүдэлнэ даа – энэ богонихон саг соо һайнаар хөөрэлдэхэшье заб олдоогүй: «Харгы дээрэтнай байдагби, айлшалаарайт», - гэжэ уряад лэ тараалди даа.

Сэсэн һургаалнууд

Һургуулиин шабинар ябахадамнай, биологиин багша Дугаржаб Дармаевич:

- Хүбүүд 25-тай болотороо, харин басагад 18 хүрэтэрөөл ургадаг, бэеэ олодог. Энэ ху­гасаадал хэды шэнээн хүсэ шадал олонот – энээнһээл бэе махабадтнай, тэрээнһээл яажа үтэлхэтнай дулдыда­ха, - гэжэ хэлэдэг һэн. Энэ һургаал элдэбын гаджед- маджедуудаар бэреэлһэн мүнөөнэйл үхибүүдтэ хэлэ­жэл байха байгаа! Багшам­най үшөө:

- Ажалһаа бү зайлагты, бүхы юумэ хэжэ шадаха ша­дабаритай ябагты: ажалша хүн хэнэй юунэйшье хойно орохогүй! – гэжэ заадаг бэ­лэй.

Тиихэдэ багшанарнай ганса заабари хэлээд дүүргэхэгүй, хэшээлдээ үзэһэнөө хэрэглэжэ һурадаг һэмди. Сэсэрлиг соо элдэбын модо, һөөгүүдые тарихабди, тэ­дэнээ ехэ анхаралтайгаар ажаллахабди; газарай эдеэ ехээр ургуулхабди, талха уд­хадаг удхуур, шүбгэ, шэрээ гэхэ мэтын хэрэгсэлнүүдые хэхэбди даа. Һургуулияа дүүргэхэдээ, бултадаа тракто­ристын, жолоошоной үнэмшэлгэтэй болоо һэмди. Тиихэдээ авто-хүлэгөөр ган­са гүйлгэжэ һураха бэшэ, үшөө тэрэнээ ажаллажа, заһабарилжа шадаха болгодог байгаа.

Бэеэ һорилго тон харюу­салгатай хэшээл һэн. Үбэлдөө 41 градус хүйтэн болоходо, хэшээлнүүд болодоггүй бай­гаа. Тиихэдэнь һурагшад бултадаа шахуу санаар, шаргаар һолжорхоёо хада өөдэ гараха, Баруун булагайнгаа мүльһэн дээрэ хоккей наадаха. Манай хүбүүдтэ хэ­нэй үгэжэрхиһэн шайба, клюшкэнүүд байха һэм: дэгээтэй годигор модон “клюшкээр”, хатаһан тонтогоол “шайбаар” хатуухан мүрысөөн болодог һэн. Һайтар лэ: ”Шайбу-у, шайбу-у!” – гэжэ хашхаралдаһан байналди даа. Иимэ һорилго гараһандаал бидэнэр мүнөө бо­лотор тэрэнэйнгээ аша үрые эдлэжэ ябанабди гэхэдэ, бу­руу болохогүй гэжэ һананаб.

Наһатай болоһон зондо утын харгыда ябаха гээшэ хүнгэн бэшэ гэжэ ойлгосотой.

- Улаан-Үдэһөө, Гусиноозёрскһоо, Шэтэһээ, Дулдаргаһаа, Улаан-Одонһоо өөһэдынгөө хүлөөр хүрэжэ ерэхэ шадалтайнууд, хүгшэн эжы абанар, заримамнай гуша­нартайшье болоһонууд даа, иимэл үтэлжэ нэтэрһэн үбгэд хүгшэд гэжэ һанахадашни, үшөө хүнгэн сарюунууд, сэр­жэм үргэхэ сэнэгтэйнүүд ябахыень харахада, ямар ехэ урматайб, баярлахаар бай­ба гээшэб! Энэмнай баһал һургуулиимнай нүлөө бэшэ гү?

Эсэгэ ороноо хамгаал­гын Агууехэ дайнай гал дүлэн соогуур амиды мэндэ гараһан эсэгэнэрэйнгээ, ара талын ажалда хооһо нойтоор ажаллажа, Агуу Илалта шэрээлсэһэн эжынэрэйнгээ аша буян абажа түрэһэн би­дэнэй бурханай үршөөһэн наһа үнэн сэхээр эдлэжэ, үри үхибүүдэйнгээ бүхэ тулга бо­лохые оролдохо гээшэ манай нангин уялга болоно гэжэ үетэмнай бододог ёһотой.  

“Буряад үнэнэйнгөө” ашаар үетэндөө үшөө дахин баяр баясхалангаа хүргөөд, энэ урин дулаан уулзалга аргагүй бэрхээр эмхидхэһэн Зугаалайн һургуулиин баг­шанарта, һурагшадта доро дохинобди.  Саашадаа ажал хэрэгтнай урагшатай, урматай, амжалтатай байг! Һургуулиингаа үндэр солые бүри дээшэнь үргэжэ ябыт даа гэжэ шэнэ үеын багшанарта, шабинарта сэдьхэлэй гүнһөө захинаб!