Хубилан хүгжэһѳѳр «хүлэгүүдэй» үлгы

Юhэн жэлэй саана эндэ ондоо hэн даа. Орешковэй нэрэмжэтэ парк, «Һолонго» сквер, Хүхэ-улаан бульвар… Урданайхидаа орходоо, тад ондоо болонхойнууд лэ! Юумэн хэгдэнэгүй бэшэ – хэгдэжэл байна! Иимэ тоб­шолол хэгдээшье, асуудалнуудшье түрѳѳ. Николай Николаевич Поповой харюунууд урмашуулба гэхэ бай­наб. Тэрэ кабинет соогоо амархан hуудаггүй – ходо холо гадуур ажалаа ябуул­жал байдаг шуран шударгы, залуу задарюун бэрхэ уда­марша гэжэ ойлгожо абааб. Кабинедэйнь үүдэнэй хажууда табан час шахуу хүлеэжэ hуухадаа, Захиргаан соо По- повгүйгѳѳр ажал ябуулаг­дажал байна - суг хүдэлдэг зониинь миин hуунагүй гэжэ ажаглалта хэгдээ.

«Юрын бэшэ хѳѳрэлдѳѳн болохо ёhотой. Юрэ тоосоо­то элидхэл хэжэ байhандал хэлээд үнгэрхэгүйб. Районой ажаhуугшадтай сэдхүүлшэн харилсаг – тэдэнэй hанамжа, дурадхалнуудые асуудалнуудтаа оруулаг», - гээд, за­саг дарга пресс-секретарь Татьяна Хамхановагаар дамжуулан захиhан юм. Хүндэтэ «Yнэн» сониной үнэн нүхэднай, манай хѳѳрэлдѳѳ сэгнэн уншыт даа!

- Ажал хэжэл байхада, нэ- мэгдэжэл байдаг гээшэ. Ал­дуунуудшье байдаг. Муу юумэ малтахаяа hанагшад олдоод лэ байха гүб даа. Харин буряадууд hайнаа үргѳѳд, муугаа дараад ябаха хэрэгтэй гэдэг. Тэрэ тон зүб гэжэ hанадагби…

- Тиимэ даа. Ажаhуугшадыень зѳѳлгэжэ байhан набтайшаhан урданай хара гэрнүүдые харуулаад, Улаан- Yдэ – hалажа hандарhан үни заяанай хото гэжэ олоной дунда тараагаад, hүйд хэг­шэд дайралдагша. Тэдэнэр хэнэйшьеб захилаар тиигэ­жэ болоо. Мүнѳѳ тэдэн ино­агент гэжэ нэрэ солотойнууд болонхой… Yнэхѳѳрѳѳшье, Улаан-Yдэмнай 300 гаран жэлэй түүхэтэй (зарим архе­ологуудай hанамжаар, гурба мянга гаран жэлэй түүхэтэй!) урданайл хото юм аабза. Эгээл тиимэhээ хуушан гэрнүүд бии. Һалажа hандаршаhан гэрнүүдhээ хүн зониие зѳѳлгэхын ту­лада федеральна программаар мүнгэн hомологдожол байна – ажаhуугшад шэнэ гэрнүүдтэй боложол бай­на… Европодо зон үйлсэдэ ажаhууна гээд харуулагша гүбэ. Жэшээнь, Парижда хахад метрэй шэнээн хар­ханууд газаагуур гүйлдэжэ байдаг. Манай эндэ хараа hэн гүт газаа гудамжада байрлашаhан зониие? Yгы!

Зай, манай Железно- дорожно хороо хараад үзэе. Шэтэhээ орохо гол харгыhаа дамжаhан бага замай түсэлэй данса (ПСД) бэлэн боложо байна. Зүблэлтэ засагай үеhѳѳ иимэ хэмжээнүүд эрхилэгдээгүй юм. Левченкын гудамжаhаа Борсоевой гудамжа руу оро­хо бага замай (Транссибир­скэ магистраляар гараха) ПСД бэлэн болохоёо байна. Мүнѳѳ дээрээ ашаглалда тушаагдаhан харгы замуу­дые би тоолоногүйб. 70 ху­бинь шэнэлэгдээ. Саашадаа бүри үргэдхэгдэжэ, свето­форнуудаар хангагдаха юм. Эдэ бүгэдэ ажал бүхэли жэ­лэй туршада байнгүй ябуу­лагдана гэхэ байнаб.

Трамвайн рельсэнүүдые харая даа. 5-6 жэлэй саана трамвайнуудые замтайнь хамта хобхолжо татаад, үгы хэхэ тухай хэлсээн ябаа бэ­лэй. Юундэб гэхэдэ, мүнгэ алта оложо ядагдаа. Хэнэй­шье мэдэhээр, Улаан-Yдэдэ унаанууд олошорhоор. Жэл бүри 3-hаа 5 мянга хүрэтэр единицэ техникэ бии боло­но. Мүнѳѳ федеральна про­граммада ороод, мүнгэн дээрэhээ hомологдожо эхи- лээ. Буряад Уласай hан жасаhаа мүнгэн бууна. Тии­гэжэ хэды шэнээн аварий­на рельсэнүүд hэлгэгдээд байна гээшэб? 1980-яад онуудhаа трамвайнууд шэнэлэгдээгүй байhанаа…

- Мүнѳѳ «Арсаланхан» ба «Баатар» («Львёнок», «Бо­гатырь») гэжэ арад олоной дунда мэдээжэ болоhон шэнэ трамвайда hуухадаа, Москвагай метро соо hууhан мэтэ бологдодог.

- Тиимэ. Хэзээ шэнэ авто­бусууд Улаан-Yдэ асарагдаа hэм бэ? Табан жэлэй саана жолоошод хуушан автобу- суудаа арай шамай носоо­гоод, зониие hуулгаад яба­тараа, замдаа зогсошоод, зобожо байгша бэлэй. Тиихэдэнь буудалда хүрэhэн улад зон автобус хүлдэтэрѳѳ хүлеэхэ даа. Харин мүнѳѳ бараг hайн автобусууд яба­на… Урдань маршруткануудай хахадынь хуулита бэ­шээр ажалаа ябуулдаг hааб даа. Тэрээн соонь шэхэмэл зон - зариманиинь hууха, нүгѳѳдэнь зогсохо даа. Хар­гыдаа тэдээн хэрэлдэхэhээ байха үнгэржэ ерэхэдээ, бэе бэедээ гар хүрѳѳд абагша бэлэй. Мүнѳѳ нилээн гурим­тай боложо эхилээбди. Ур­занда ба урда жэл Алас Дур­нын тойрог дотороо Буряад Улас хотонууд хоорондохи унаа тээбэриин ябасаараа эгээл hайн гурим байгуул­жа шаданхай гэжэ шалгараа hэн. Хиналтын – видео-ажаглалтын гурим бии. Хамтын унаа бүхэн JPS хангалтатай. Хотын ажаhуугшад 2 ГИС-тэ ороод, ябадаг унаагайнгаа хаана ябажа байhые мэдэжэ абаха аргатай. Һанаад үзыт даа, hаяханал эмхи зургаанууд, жэшээнь, Ойн ажа­хы тайга гаража, носоhон түймэр унтарааха арга боломжогүй – алта мүнгэгүй байгша бэлэй. Ойн түймэрhѳѳ хамгаалгын малталга- нууд тухай хэлэлтэгүй. Мүнѳѳ бүхы ажал ябуулагдана – нэгэ мүhэн хуу хэхын аргагүй ха юм.

- Болбосон түхэлтэй боло-hоор хотомнай. Мүнѳѳ үеын оньhон «хажуур» баряад, ногоо сабшажа ябаhан уладтай хѳѳрэлдѳѳб. Эдиршүүл байна. Эгээл наhатай хүндэнь (Сла­ва гэжэ нэрэтэй) дүтэлжэ, салин хүлhэ ба ажалла­даг журам тухайнь асуу- гааб. Yглѳѳнэй 9 сагhаа үдэшын 9 саг болотор хүдэлнэбди гэнэ. Салингаа голоногүй - яhала урматай хэбэртэй.

- Болоол даа. Торги эм­хидхэхэдэмнай, илаhан ол­зын хэрэг эрхилэгшэд энэ ажалые даажа абадаг юм. Хэр зэргэ хүдэлѳѳб, тэды шэнээн түлэдэг агша ажал­шадтаа эдэ коммерческэ байгуулганууд. Халуун на­ран доро бүхэли үдэр ябаад үзыт – тиимэшье hайшаалтай бэшэ. Бидэ баhал ажалыень харадагбди. Ехэнхидээ залуу халаан – оюутад хүдэлжэ яба­даг. Олзотойл хадань залуу­шуул ногоо сабшана. Минии- шье хүбүүн амаралтынгаа үедэ ЖЭУ-дэ хүдэлдэг. Газаахиие хамадагшье, бэшэшье хара ажал хэдэг. Багаhаань ажал хэжэ hургаха хэрэгтэй гэжэ бододогби. Ажал хэжэ hураhан, шадаха хүн хаана­шье ядалдахагүй.

- Орешковэй нэрэмжэ­тэ парк ехэ хубилаад бай­на. Yхибүүдтэ зорюулжа хэгдэhэн юумэнүүд олон. Теэд парк доторхи модо- нууд үсѳѳн болоhон шэнги харагдана. Модон бүхэн эзэ­тэй ха юм. Модо отолхо гээ­шэ ехэ нүгэл гэжэ тоологдо­дог. Магад, тиимэhээ парк дотор һүмэ удаахан бодоно гээд, Железнодорожно хо­роодо ажаhуудаг Ольга Вер­хушина бодомжолно. Хэр зүб бодоноб?

- Түргэн энэ барилга дүүрэhэй гэжэ зальбардагбди. Теэд епархи арад олонойл ашаар барилгаяа ябуулна ха юм. Гүрэнhѳѳ – федеральна ба уласай hанhаа - ямаршье мүнгэ абанагүй, абахаяашье hэдэлгэ хэнэгүй. Һайн дураа­раа буян хэгшэдэй оруулhан мүнгѳѳр бодожо байна гээ­шэ.

Отологдоhон модонууд тухай иигэжэ хэлэхэ бай­наб – Орешковэй нэрэмжэтэ парк дотор үсѳѳн тооной хуу­шан модонууд үлэнхэй. Yмхи болоhон тэрэ хаташаhан хуурай модонууд носожо­шье магадгүй – айдаhатай.

 

 Тиимэhээ hэргылэмжын хэм- жээн абтажа, хюрѳѳдэжэ абанабди. Хожомынь хэрэг- лэхэ хүсэлтэйгѳѳр (жэшээнь, hандали дархалха) нэгэ хэды түгсүүлнүүдые үлѳѳнэбди.

Орешковэй нэрэмжэтэ парк дотор нээрээшье хуби­лагдаа. Yхибүүдэй велоси­педээр, ролигоор гүйлгэхэ талмайнууд тодхогдоо, гар ба хүл бүмбэгѳѳр наадаха талмайнууд байгуулагдаа, хүрэнгэ оруулагшадай хүсѳѳр «Играл Байкал» (Бай­гал наадаа) гэжэ багашуул­да зорюулhан талмай зо- хёогдоо. Саашадаа тамирай интерактивна түб тэндэ бо­дохо. Yнэмшэлгэтэй оньhон хэрэгсэлнүүд тэндэ табигда­жа, хото городууд хоорондо онлайн-урилдаанууд эрхи­лэгдэхэ.

ПВЗ-гэй саашанхи хүг- жэлтэ тухай хэлэбэл, шэнэ район бэшэ ха юм даа. Ал­дар солын аллей, Хүхэ-улаан бульвараа шэнэлээбди. Зүүн таладань оршодог «Һолонго» («Радуга») сквер hэльбэн шэнэлэгдэжэ байна. Улаан- Yдын мэр Игорь Шутен­ковой дэмжэлтээр, ЛВРЗ- гэй туhаламжаар сансарта хүрэhэн зондо зорюулhан хүшѳѳ заhабарилагдаа – хар­гын бэлшэртэ табяатай тэрэ хүшѳѳ хуушаржа hалахаяа байгаа.

- Урдань ЛВРЗ-гэй соёлой ехэ ордон байhан байшанай хахадынь хаалтатай. Нэгэ хахадтань – хотын соёлой түб байрланхай. Эгээл энэ байшан шэнги хүн зонойм­най доторхи соёл, бүхыдѳѳ соёл урлалнай дүүрэн бэшэ – дутуу бэшэ гү?

- Мүнѳѳ Буряад Ула­сай Арадай Хуралай hунгамалнуудтай, Засагай газар­тай хамта энэ соёлой ордо­ниие hэльбэн шэнэлхэ тухай асуудалые наринаар хараал­жа байнабди. Тус байшанай хаалтатай хахадынь – хизаар­лагдамал хэрэгсээнэй гэжэ тоологдодог юм. Шиидхэбэ­ри олохол байхабди.

- Ордоной доро дүүргэг- дээгүй ямар барилга бай­наб? Улаан хирпиисээр ба­ряатай торхо хараа hэм.

- Улаан-Yдын 64-дэхи hургуулиин нэмэлтэ байшан баригдаhан аад, дүүрээгүй зогсошоо. Гурбан жэлэй саана дүүргэхэ hанаатай шэн­жэлхэдэмнай, мүнѳѳ үеын эрилтэнүүдтэ тааруу бэшэ байгаа. Энэ жэлэй эсэс боло­тор тус байшан задалагдаха юм. Һургуулиин хажууда ор­шоно тула аюултай - хорёо­лоотойшье hаань, үхибүүд тиишээ абирна. Задалагдаад абаашагдаха. Орондонь унаануудаа сэргэлхэ талмай байгуулагдаха.

Энэ дүүрээгүй барилгын хажууда тамирай hайхан тал­май бии. Табан жэлэй саана Буряад Уласай Арадай Хура­лай hунгамал ябаhан Батор Булатович Цыбиковтэй энэ талмай барижа эхилхэдэм­най, Михаил Денисович Гер­генов хожомынь хамааран оролсожо, хамтын хүсѳѳр ашаглалда тушаагаа hэмди. Мүнѳѳ үхибүүдтэ ехэ эрилтэ­тэй талмай болонхой.

- Тэндэhээ холо бэшэ малталга боложо байгаа hэн.

- «Ариг сэбэр уhан» гэжэ программын хэмжээн соо ажал ябуулагдажа байна. Дээдэ Онгостойhоо болон Орешково микрорайонhоо хоёр сорго уhан ябуулагда­хань. Тиигээд Европа гэжэ комплекс хүрэтэр бүhэлэгдэжэ, хүн зон гэртээ сэбэр уhа оруулха аргатай болохо. Хоёр насосно үртѳѳ табяаб­ди – тэдэнь хүдэлхѳѳр бэ­лэн болонхой. Байгша оной эсэс болотор бүхы ажал дүүрээд, ерэхэ жэлдэ зон уhатай болохо юм. Энэ хэ­рэгтэ 300 сая түхэриг мүнгэн hомологдоно. Yнгэрhэн жэл­дэ Шишковкын, үшѳѳ гурбан үйлсын 200-гаад гэрнүүд сэ­бэр уhатай болоо юм.

Yнгэрhэн жэлдэ дулаа дамжуулдаг соргонуудые шэнэлээбди. 60 жэлдэ нэгэ удаа хэгдэдэг ехэ хэрэг гээшэ. Хонон үнжэн ябагдаа. Байгша ондошье тус ажал үргэлжэлүүлэгдэнэ. Пушкинай гудамжын харгы үр- гэдхэн, хажуугаарнь ябаган харгы тодхохо hанаан бии. Х. Намсараевай гудамжын харгын бэлшэрые баhал гуримшуулха hанаан бии – хаанаhаа хайшаа унаанууд ябанаб гэжэ ойлгохонь бэр­хэтэй.

Yнгэрhэн жэлэй hүүл ба­гаар «Железнодорожник» гэжэ паркые манай мэдэл­дэ дамжуулаа юм. Тэрэнээ яагаад болбосон түхэлтэй болгохоб гэжэ бодожо яба­наб.

- Железнодорожно хо­роо хадаа үйлэдбэриин мантан томо заводуудай үлгы болоно гээшэ. Түмэр харгыгаар ябадаг ба ниидэ­дэг «хүлэгүүдэй» заводууд (ПВЗ, ЛВРЗ ба Авиазавод) танайл райондо оршоно гээшэ. Зүблэлтэ засагай үедэ Бүхэсоюзна хэмжээ­нэй мантан томо заводууд байгаа. Тус заводуудта айл бүлэнүүдэй хэдэн үе зон хүдэлѳѳ. Тэрэ заншал заводуудта сахигдаhаар гү?

- Сахигдаhаар. Һайндэрнүүдтэнь ошожо оролсо­догбди. Тиихэдээ үндэр наhатай үбгэд, хүгшэдые, хүдэлхэ түлэг наhандаа ябаhан томошуулые, залу­ушуулые амаршалдагбди. Олонхинь эсэгэ, хүбүүн ба аша хүбүүн гээд байдаг. Гэр бүлѳѳрѳѳ хүдэлhѳѳр зандаа гэжэ ойлгодогби. Тиигэнгүй яахаб? Һайн салин аба­жа байна ха юм – социаль­на бүхы хангалтануудтай, хүнгэлэлтэнүүдтэй. Свар­щигуудай, крановщигуудай, наставнигуудай дунда урил­даанууд үүсхэгдэдэг. «Жу­равушка» гэжэ hангай гэртэ ЛВРЗ туhаламжа үзүүлдэг. Оюутадые ажаллуулхын ту­лада ВСГУТУ-тай хэлсээ бата­ланхай.

Манай ошоходо, ажал хүдэлмэриин талааршье асуудалнууд бодхоогдо­дог. ЛВРЗ нэгэ ехэ гэр гэ­хээр. Эгээл тиимэ үшѳѳ нэгэ ехэ гэр бии – Авиаза­вод. Тус завод бүри ехэ ша­далтай гэхэ байнаб. Юундэб гэхэдэ, Ростехэй байгуулга болоно. Баталан хамгаал­гын яаманай мэдэлэй за­вод гээшэ. Тиимэhээ хотын байдалда горитой ехэ ху­битаяа оруулна. Загорскын 70 хуби гэрнүүдые дулаа- гаар, уhаар хангана. Тус микрорайонойнгоо ажаhуугшадай байдал hайжаруулха та­лаар ажал ябуулhаар.

ЛВРЗ мүнѳѳ гурбан ха­лаанда хүдэлжэ байна. Юун­дэб гэхэдэ, ехэ гэгшын захил даан абанхай. Станогуудынь шэнэлэгдэнэ. Нэгэ стано­гынь 300-400 сая түхэригэй юм. Мүнѳѳ дээрээ 11-иинь шэнэлэгдэнхэй. Тус заво­дой түлѳѳ омогорхомоор. Прибор-барилгын заводой түлѳѳ баhал бахархал түрэнэ. Һаяханал хаагдаха туйлдаа хүрѳѳд байгаа бэлэй. Мүнѳѳ баhал Ростехэй мэдэлэй бо- лоод, ажалшадайнгаа штат 1,5 мянга болотор дээшэлүүлээ. Ехэ эрилтэтэй болонхой. Юу үйлэдбэрилнэб гэжэ мэдэнэгүйбди. Гэр байра хүлhэлѳѳд, ажалшадаа байл­гадаг болохонь. Ехэл hайн ерээдүй хүлеэнэ. Зогсошоhон үйлэдбэритэй бай­гуулганууд манай райондо мүнѳѳ дээрээ үгы. Заводууд­та hайн салин үгтэнэ…

- Хожомдожошье hаа, хүрэжэ ерээд, асуудалнууд­тамнай харюусаhандатнай баярые хүргэнэб! Түрэл хо­тынгоо ажаhуугшадай түлѳѳ бүхыгѳѳрѳѳ оролдо­жо ябанат гэжэ ойлгобоб. Саашанхи ажал хэрэгтнай бүтэсэтэй, урма зоригоо алдангүй, урагшаал дабшыт даа!