Багшын зүрхэн

Иигэжэ хэлэхэдэнь урмашаһан бидэшье но­моо һайнаар үзэхые оролдоо һаабзабди даа. Илангаяа Бата Дугаржаповичайнгаа хэшээлнүүдтэ дуратайгаар ябахабди. Үгэ хэлэндэ үнэхөөр абьяастай байһан тухайнь бүгэдэ зон­до мэдээжэ ха юм даа. Юумэ хөөрэхэдөө, одоо­шье ордоһолжо байгаад, нюдэндэ харагдатар хөөрэхэ. Хэшээл бүхэниинь зүжэг мэтэ бэлэй. Теэд уданшьегүй багшамнай кафедрые даагшын тушаалһаа буужа, эрдэм шэнжэлгынгээ, олониитынгээ ажалда шунан ороо һэн. Гэбэшье жэл бүри түрэл факультедтээ ерэжэ, гүрэнэй шалгал­тануудые абалсадаг байгаа. Тиигэжэ би дээдэ һургуулияа дүүргэжэ байгаад, шалгалта дээрээ: «Литература должна быть элитарной. Потому что создание произведений в угоду широкой массы чревато потерей качества - упрощением сюжета, художественности текста», - гэжэ хэлээд, комиссиин гэшүүдтэ һунаалгажа байхадамни: «Белин­ский, конечно, говорил совершенно обратное. Но наш студент, видимо, сторонник другой концеп­ции», - гээд, намайе дэмжэһэн юм. Тиихэдэнь хада мэтэ халхабшатай болобоб гэжэ мэдэрһэн бишье бэшэ асуудалнуудтаа яһала һайнаар харюусажа, «таба» абаһан хүм.

Дээдэ һургуулиин һүүлээр эрдэмэй харгы- гаар ябаха гэһэн зорилготой ИМБиТ-эй аспиран­турада орожо, Бата Дугаржапович багшынгаа гарай шаби болоо һэм. Теэд һургуулиингаа ха­жуугаар бинь «Буряад үнэндэ» энэ-тэрэ юумэ бэ­шэдэг, үшөө «Пульс-Радиодо» үдэшэндөө мэдээ­сэлэй дамжуулга бэлдэжэ гаргадаг ажалтай байгааб. Тиигэһээр байтарни, БГТРК-һаа хонходожо: «Радиогоор ши һонин уншана гүш? Телевидени­дэ туршаад үзэхэеэ һанаа һаа ерээрэй» - гэһэн дурадхал оробо. Ошохо, болихо тухай багшаһаа зүбшөөл асууха гээд, ажалайнь таһалгада оро­ходомни, үнөөхил тамхинайнгаа утаа уняар соо юумэеэ бэшэжэ һууба. Сэхэ бүхэеэ хэлэһэнэймни удаа: «Үрдихэб гэжэ һанаал һаа, ошыш даа», - гэжэ дуратайшье байһыень, дурагүйшье һыень ойлго­хоор бэшээр дуугараа һэн. «Үрдихэб, шадахаб!» - гэһэн бинь яһала үгэдөө хүрэжэ, «кандидатска минимум»: философёор, англи хэлээр шалгалта­нуудые тушаагаа һэм. Теэд удангүй багшамни гэн­тэ наһа баража, ганса намайе бэшэ, бүхыл буряа­дуудаа «үншэрүүлээ».

Бүхы буряадуудта хабаатайгаар иигэжэ хэ­лэхэ үндэһэн бии гэжэ бодохо байнаб. Юуб гэхэдэ, Бата Дугаржапович эрдэмтэ багша байхаһаа гадна, үндэһэ яһатанайнгаа хуби за­яан тухай эсэгэ мэтээр һанаагаа зободог хүн байгаа. Тиимэл хадаа Бүгэдэ Буряадай үндэһэн соёлой эблэлэй байгуулагдаһан сагһаа хой­шо, 1991 онһоо наһанайнгаа һүүлшын үдэр бо­лотор тэндэ хүдэлөө ха юм. Ганзага ниилэһэн нүхэдтэеэ хамта олониитын зиндаатай тус эм- хиие гүрэн түрын албан зургаанһаа дутуугүй үүргэ нүлөөтэй, нэрэ түрэтэй болгожо шадаа. Тиигэжэ «Буряад үнэнэймнайшье» эмхидхэн байгуулагша­дай тоодо Буряадай ССР-эй Верховно Соведтэй, Буряадай ССР-эй Министрнүүдэй Соведтэй хамта Бүгэдэ Буряадай үндэһэн соёлой эблэл 1991 онһоо 1994 он болотор ородог байһан байна. Энэ ушар дээрэ хэлэгшыемни дүүрэн гэршэлнэ бэшэ аал?

Бата Дугаржапович имагтал ВАРК-да хүдэлдэг хадаа түрэл арадайнгаа түүхэтэ хэрэгүүдые шиид- хэлсэжэ ябаа бэшэ, харин тиимэ табисууртай байгаа. Буряадуудаа баруун, зүүн гэжэ хэзээшье илгадаггүй, хэн хэнэйнь түлөө сэдьхэл зүрхөөрөө оролдодог һэн. Тиин Усть-Ордын Буряадай авто­номито тойрог ба Эрхүү можо хоёрые нэгэдүүлхэ талаар асуудалнуудые зүбшэн хэлсэхэ «дүхэриг шэрээгэй» үедэ, 2006 оной январиин 17-до, хэлэһэн үгэнүүдынь энээниие батална. Буряад Улас, Ага, Усть-Орда – буряадуудайнгаа ажаһуудаг эдэ можо нютагуудай байдалые туд бүридэнь зу­раглаха зуураа, муу, һайн талануудыень тобойлго­жо гаргаад, саашанхи хүгжэлтэ тухайнь һанаагаа зобожо байһанаа шангаар хэлэһэниинь бүгэдэ зондо дуулдаа һэн.

Тус хэмжээ ябуулгын дүнгөөр мэдээжэ эрдэм­тэн Шираб Бодиевич Чимитдоржиев «Бурятской автономии быть или не быть?» гэһэн гаршагтай ном 2007 ондо гаргаа бэлэй. 2008 оной январь соо тэрэ номоо намда бэлэглэхэдээ: «Багшыншни хэлэһэн үгэнүүд тэрэ шэгтээ эндэ оронхой бшуу даа. Уншаарай», - гэжэ захиһан юм. Мүнөө да- хяад тэрэ номыень һэхэжэ һуухадаа, Бата Дугар­жаповичай элидхэл соохи «…всё делается на гра­ни нервных срывов, инфарктов и инсультов, че­рез унижения и лишения» гэһэн үгэнүүдые сэдь­хэлээ хүдэлгэнгүй уншаха аргамни үгы. Иигэжэ хэлэһэнэй удаа удангүй багшымни зүрхэн тогто­шоо бэлэй даа...

Тэрэ үедэ багшамни намдаа наһатай хүн шэн­геэр һанагдадаг һэн. Угайдхадаа олоной дунда хүндэ ямбатай, нэрэ солотой ябаһан хүн тээшэ дороһоо дээшээл харадаг байһамни гайхалгүй. Харин мүнөө бодоходомни, залуул ябаһан боло­нол даа. 2005 ондо 55 наһанайнгаа ойн баяр тэм­дэглээ һэн. Түрэл гаралынь, суг хүдэлдэг нүхэдынь, шабинарынь сугларжа амаршалаа һэмди. Айл­шадайнь тоодо Үндэр түрэлтэ Римбүүшэ багша байгаа, Бата Дугаржаповичтай зэргэлжэ һуугаа һэн гэжэ мүнөө һанагдана. Багшамни ехэ һүзэгшэ хүн байһан юм - хааяа ороходошни, эрхиеэ тата­жа һууха. 1991 ондо Далай ламын Буряад орондо морилходо, угтамжыень эмхидхэлсэһэн тухайнь суута ирагуу найрагша Цырендулма Дондогой дурсадаг һэн. Бата Дугаржаповичай захилаар Да­лай ламын магтаал зохёоһон тухайгаа ном соогоо иигэжэ бэшэнэ: «...Ажалдаа һуутарни, телефон ханхинаба. Булат Жанчипов трубка абаад, хэнтэй­шьеб хөөрэлдэнэ. Дуулахадам:

- Үгы ааб даа. Тиимэ ехэ харюусалга яажа дааха гээшэбиб... Амаралтада гаранхай аад, мүнөө һаяхан ерээд һууна, - гээд, трубкаяа намда һарбайба. Абаад шагнахадам:

- Мэндэ сайн! Би Бата хэлэнэб, - гэбэ.

- Ямар Бата?

- Баяртуев. Зай, Цырендулма Цыреновна, тон хүндэтэй даабари танда үгтэнэ, - гэбэ.

- Ямар тиимэ хүндэтэй даабари гээшэб? – гэжэ бинь гайхабаб.

- Далай лама тухай магтаал зохёохо болоолта даа...

- Үгы, юугээ хэлэбэ гээшэбши? Тиимэ харюу­салгатай даабари намда бү тохыш! – гэбэб. Баяр­туев гэмэршэбэ:

- Юун гэһэн юумэ гээшэб? Буряадай Уран зо­хёолшодой холбоондо жараад гэшүүд байна. Теэд Далай лама тухай магтаал бэшэхэ хүн олдохогүй гэжэ юун гээшэб?

- Тэрэ магтаалшни хэзээ хэрэгтэй болохо юм?

- Үглөө үглөөгүүр 9 сагта минии стол дээрэ та­бигдаха ёһотой, - гэбэ.

- Иимэ богони саг соо яагаад магтаал бүтэхэ юм? – гэжэ буруушаахые һэдэбэб.

- В вашем распоряжении полдня и целая ночь! Танда хүрэхэл даа.

- Теэд... туршаял даа. Шадаагүй һаам, намайе сүүдлэхэ бэшэ аабзат даа, - гэхэдэм:

- Та бэеһээ бү түлхигты. Заатагүй бэшэхэт. Я вам верю, - гээд, трубкаяа табижархиба...».

Үнэхөөрөө, Бата Дугаржапович иимэл хүн байһан юм. Бэрхэшээлһээ айхагүй, бэлээр сухаряад орхихогүй. Хүнтэй хөөрэлдэхэдөө, аяыень оложо ядахагүй, үбгэд хүгшэдые үтэлөө гээд голохогүй, балшар багашуулые баһаха гэжэ байхагүй. Аспирантурада һураха үедэмни Бата Ду­гаржапович заримдаа БНЦ-дэ, нүгөө үдэрнүүдтэнь ВАРК-даа, филармони соо һуудаг байгаа. Ороһон- гараһан зон, юрэдөө, таһалдадаггүй һэн. Тэдэ­нэйнь дунда эрдэмтэ багшанар, уран зохёолшод, зүжэгшэдшье дайралдаха. Илангаяа мээхэйгээр залуушуулые угтадаг һэн гэжэ һанагшаб. Бурфагта һураһан хүбүүдэй хөөрэһөөр, оюутадайнгаа оро­жо ерэхэдэ, мэдэсыень шалгаха зуураа, дуу дуу- луулдаг, шүлэг хөөрүүлдэг байгаа. Һайшаагдаһан заримандань хармаанһаа конфетэшье гаргажа һарбайдаг һэн ха.

Нэгэ хүндэ иимэ олон талын абьяас бэлиг, эрдэм ухаан, арга шадабари заяагдаха гээшэ үсөөн дайралдадаг гээ һаам, зүбшөөхэл байхат. Бурхан багша Бата Дугаржаповичта хэшэг буян харамнангүй үршөөхэдөө, олоной түлөө оролдо­хо, зоной хэрэгтэ зориг түгэлдэр зүдхэхэ байһыень мэдэрээ ха юм.

2006 оной январь һарада багшамни наһа бараа. БНЦ-дэ дурасхаалынь ёһололгын хэмжээнэй болоходо, лама санаартан, албан тушаалтан, эрдэм­тэн мэргэд, үргэн олониитэ олоороо хабаадаа һэн. Хэдэн шабинарайнь тоодо хуурсагайнь хажууда харуулда зогсоходоо, арадайнгаа түлөө сохилһон алаг зүрхэнэйнь тогтоһондо, барагдашагүй гашуу­далда абтаһанаа хэлэһэнэйшье үлүү.